Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1967, Blaðsíða 6

Benedikt 5. Benedikz:
GALDRA
MEISTARINN
í (SLENZKR
þJÓÐSÖGU
Hér (í sögunni af Galdra Lofti)
wiá finna á einum stað öll þau, sér-
'kenni sem finnast stök í ótal smærri
'sögum um meistara svarta gaidurs.
'Kennslubækurnar tvær, Gráskinna og
(Rauðskinna, koma hér fram í sinni
‘sönnu mynd. Um þá fyrri kemur fram
í ýmsum sögum, að hún var kennslu-
bók fyrir byrjendur, sem allir vertS
andi galdramenn urðu að læra, og hin
■seínni var fullnumabókin mikia og
eign hennar hafði í för með sér
ötakmarkað vald. Hin óseðjandi græðgi
'svartagaldursdýrkandans sést bezt í út-
skýringum Lofts til skrálabróður síns,
en í höndum hans hlýtur allt að verða
til ills. Ágirndin. sú synd, sem flétt-
uð er inn í söguna vegna þess að hún
nær út fyrir takmörk hins leyfilega,
verður driffjöður allra sagna um
svartagaldursmeistara, sem aldrei eru
ánægðir og ætíð eru drifnir áfram
af því myrkravaldi, sem fær þá til
þess er leita einhvers meira. Sú er
refsing fyrir villu þeirra af vegi dyggð-
arinnar. Sem dæmi um það hvernig
•hinn mesti hvítu bræðranna verður
mótsetning hinna svörtu og bjargast
íyrir hófsemi sína hefir orðið til eft-
irfarandi saga um Vogsósa-Eirík.
„Þegar Eiríkur var í Skálholtsskóla
ákváðu nokkrir piltanna að vekja upp
gamlan karl, sem grafinn var í kirkju-
garðinum þar, en hann haifði eitt sinn
átt galdrabók. Seint og síðar meir tókst
þeim að vekja hann. Hófu þeir þá að
þjarma að honum, en enginn þeirra gat
ná'ð bókinni undan handlegg hann fyrr
en Eiríkur gekk að honum. Þá varð bók-
ín laus á augabragði. Eiríkur las í henni
'þar til rétt fyrir sólaruppms. Þá lok-
aði hann henni og rétti engandanum
hana aftur, en hann greip hana og
’sökk strax aftur niður í gröf sína.
Seinna spurðu piltarnir Eirík hvað hann
'hefði lesið. „Nóg“ svaraði hann, „til
þess að vita, að hefði ég lesið lengra
hefði ég ofurselt sál mína djöflinum“')
Hér er sagan um Loft umlhverfð.
'Hetjan, Eiríkur, hefur sig hvergi í
frammi við uppvakningu draugsins þar
'til allir hinir, sem hafa (svo er okk-
ur ætlað að álykta) ágirndina að leið-
arljósi, hafa gefizt upp Fulltrúi óvin-
ins, draugurinn, virðist gera sér grein
’fyrir því hve mjög Eiríkur er laus
við ágirnd, því að hann eftirlætur hon-
um bókina möglunarlaust. En einnig
má líta svo á, að þetta sé tákn hinnar
I) Frásögn Kristínar Þórarinsdóttur. Sjá einn-
lig svipaða sögu í Þjóðsögum Ölafs Davíðs-
Sonar (Akureyri, 1035, bis. 108).
'mestu freistingar. Eiríki er fengið í
'hendur vopn sjálfseyðileggingarinnar
og hann hvattur til þess að beita því.
'Hann stenzt prófraunina aðdáunarlega
og lætur staðar numið einmitt við það
orð, sem mundi leiða hann í glötun.
Hér sýnir hann yfirburði sýna, ekki
einungis yfir andstæðingunum heldur
'og yfir aðra hví'tagaldursmeistara, bæði
’góðmennið Þormóð í Gvendareyjum og
hinn háðska og röggsama Hálfdán á
Felli.
Eiríkur var hvort tveggja í senn,
mestur og síðastur hvítagaldursmeist-
’aranna. Síðari tíma galdraþjóðsögn, frá
'átjándu og nítjándu öld, er ekki eins
einlit. Af því hefir leitt að fram hef-
ir komið þriðja tegund galdramanna,
grái galdramaðurinn, og ætla ég mér
að taka einn þeirra til meðferðar áð-
ur en ég bind endahnút á hugleiðing-
ar þessar. Fyrir vali hefir orðið sér-
staklega eftirtektarverður maður, eini
galdrameistarinn eftir siðaskiptin, sem
þjóðfrægð hefir hlotið fyrir annað en
galdra, séra Snorri á Húsafelli.
Séra Snorri, sem venjulega er nefnd-
ur Snorri á Húsafelli, eða Snorri sterki,
öðlaðist talsverða frægð í lifanda lífi,
ekki eingöngu vegna tröllaukinna lík-
amskrafta sinna (tilefni eins beizkasta
'háðskvæðis Gríms Thomsen 2) heldur
■einnig fyrir ritsnilld sína. Hann er nú
'kunnastur sem höfundur eins hins
fyrsta íslenzka leikrits sem varðveitzt
hefur, Sperðils. Einnig liggur eftir hann
allmikið af ljóðum, bæði alvarlegra og
gamansamra, sum þeirra jafnvel prent-
uð að honum lifandi. En þessir aíburða-
hæfileikar hafa valdið galdrafræðinni
•og má gera ráð fyrir að þar hafi ver-
ið að verki hinn venjulegi aflvaki, öf-
Undin. Farsælt starf hans á Stað í Að-
alvík (en Hornstrendingar höfðu allra
Vestfirðinga verst orð á sér fyrir kukl)
og 'það að hann lifði brauðas'kipti það-
an í 45 ár hefir átt drjúgan þátt í að
ýta undir frægð hans. Hann dó í hárri
'elli, níutíu og þriggja ára gamall, ár-
ið 18033)
2) Snorratak (Ljóðmæli, 1 .bindi, bls. 61—*
62, Reykjavík, 1ÖS4).
3) Heimildir æviatriða: Steingrímiur J. I>or-t
steinsson: Upphaf leiklistar á íslandi, bls.-
13—19. (Reyikjavik, 1943), PáLl Eggert Olafs-
son: íslenzkar æviskrár, 4. bindi, blls. 300—t
301 (Reykjavík, 1950) og Jón Halldórsson:.
Skólameistarasögur, bls 300—312. Jónas Krist
jánsson s»kjalavörður hefu einnig útvegað
mér texta noklkiurra óútgefinna upplýsinga
eftir samtíðarmenn, svo sem biskupana Har-
boe og Ólaf Gíslason og Svein Pálsson.
lækni. Allir róma þeir mjög guðrækni, séra<
Snorra, lærdóm og atgervi.
SÍÐARI HLUTI
• Sagt var, að þegar séra Snorri hafi
'komið í sitt fyrsta brauð hafi hann
Ibomizt að raun um, að sóknarbörn hans
•hafi engan tíma haft til slíkra hluta
'sem kirkjurækni, eða að læra kristi-
‘lega kenningu. Einnig var sagt, að
'hann hafi gert á þessu róttæka breyt-
ingu meðan hann þjónaði í því brauði,
en að hann hafi þurft að yfirvinna
með hörðum höndurn galdraflokka þá,
sem stóðu á móti siðabótum hans. Til
þess að ná tilgangi sínum hafi hann
beitt göLdrum jafnhliða mætti síns
'heilaga embættis og krafti sinnar
'sterku hægri handar. Sagnasafn það
sem sprottið hefur í kringum hann
lýsir honum sem bardagamanni, er hafi
jöfnum höndum beitt eigin vopnum og
vopnum andstæðinga sinna, en einnig
'verið kunnur fyrir það að kunnátta
Tians hafi orðið að víkja fyrir hæfni'
hans til að standast freistinguna til'
þess að beita göldrum gegn nokkrum
öðrum en þeim, sem þá iðkuðu. Slík-
ur er grái galdramaðurinn samanborið
við hinn hvíta. Séra Snorri var vissu-
lega þeirra mestur og hann var einn-
ig síðastur sannra galdrameistara í full-
komnun listarinnar samtvinnaðri snilld
annað hvort andans eða hugsjóna. Þess
'vegna fer vel á því, að sögnin um
dauða hans er í samræmi við andlegt
og líkamlegt atgerfi hans.
„Séra Snorri varð afar gamall mað-
ur. Á dánarbeði sínum iðraðist hann
af heilum huga að hafa notað svartai
galdur á yngri árum og óttaðist mjög
um sálarheill sína. Þess vegna bað hann
Guðrúnu dóttur sína, sem var jafn
hugdjörf og hann sjáLfur, að vaka yfir
'líki sínu þær þrjár nætur, sem hann
mundi standa uppi. Skyldi hún setja
þrjú kerti á kistuna á hverju kvöldi
'og kvei'kja á þeim. Ef slökknaði á ein-
hverju þeirra átti hún að kveikja á
því aftur strax, því að ef slökknaði á
þeim öllum í einu væri sál hans glöt-
uð að eilífu. Dóttir hans hlýddi skipan
hans og vakti stöðugt allar næturn-
ar. Fyrstu nóttina átti hún erfitt með
a'ð halda einu ljósi ætíð logandi, en þá
næstu loguðu tvö þeirra sæmilega vel
'í einu og þá þriðju brunnu þau öll
þrjú skært fram til morguns. Vissi þá
Guðrún, að sálu föður hennar var borg-
ið.4)
4) Þannig sagði Kristín Þórarinsdóttir mér
sögiu þessa. Mjög lik sögn um dauða Eirílcs
er í þjóðsögnm Ólafs Davíðssonar. (Akur-
eyri, 1945, 2. bindi, bls. 100).
I þessar sögu, sem sögð hefur ver-
ið á mismunandi vegu' um nokkra aðra
hinna góðu - galdrameistara (til dæmis
'Eirík) kemur fram í sinni einföldu og
þó mest töfrandi mynd almenn trú á
yfirnáttúrulega atburði við dánarbeð
mikilmenna. Húðarrigning við útför
Páls Skálholtsbiskups, ægilegt óveður
við frágang langflestra svartagaldurs-
dýrkenda (og einnig við dauða Beet-
hovens og Olivers Cromwell), sJíkt verð-
ur hér að einfaldasta táknmáli, því
sem bezt hæfir þeim manni, er sag-
an er sögð um. Almenningslistamaður-
inn (í orðsins beztu merkingu) bregð-
ur upp einföldustu myndinni og nær
venjulega bezta árangrinum. Hinn síð-
asti miikli ga/ldrameistari íslands líður
burtu í kyrrð kertaljóssins og skilur
heiminn eftir í myrkri trúleysis.
Sæmundur, Hálfdán, Eiríkur, Snorri
— þessi fjögur nöfn og andstæðurnar
miklu Gottskálk og Galdra-Loftur hafa
öflug áhrif á ímyndunarafl þeirra, sem
reikað hafa ókortlagða myrkviði í s-
lenzkra galdrasagna. Góðu meistararn-
ir fjórir eru verndarar aiþýðu gegn
martraðarógnum heimsins þar sem hin-
ir tveir skipa lágan sess. Á þeirn tíma,
þegar óttinn við Satan var sem mest-
ur voru sagnirnar um Særnund og
Hálfdán kjölfesta og þegar snöggur og
dularfullur dauði Lofts hrinti af stað
nýrri bylgju hjátrúarótta, komu fram
galdramennirnir góðu Eiríkur og
Snorri til þess að hugga sveitafólkið
með þeirri trú að enn gætu risið upp
menn, sem hefðu mátt til þess að halda
skollanum í skefjum.
Mönnum kann að finnast ég hafa
slett hvítum og svörtum lit gálauslega
í þessu yfirliti efnisins, en ég hef
neyðzt til þess að þjappa miiklu efni
saman í stutt mál og þótt ég hefði
viljað hefði ég samt sem áður ekki
getað sýnt fram á hálfvelgju í því efni,
sem ég hefi tekið mér til úrlausnar. I
íslenzkum galdrasögnum er engu slikui
til að dreifa. Þar eru andstæðurnar
miklar, hvarta hliðin er kolsvört og
ógurleg. Sá djöfull, sem fólkið trúði
á var engin skopstældur Mephistophel-
es heldur eitthvað ósegjanlega illt.
Vegna vitfirringarröfls séra Jóns Magn-
ússonar (en Píslarsaga hans er gersemi
17. aldar skáldskapar í óbundnu máli
og jafnast nærri því á við sálma Hall-
gríms) voru tveir menn brenndir á
'báli fyrir að hafa validið honum þján-
ingum með göldrum og kona komst
17. september 1967
6 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS