Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1967, Blaðsíða 11
EITT TUNGUMÁL
FYRIR ALLAN HEIMINN
Eftir dr. Mario A. Pei, prófessor
í rómönskum málum við
Columbia University í N.Y.
Þorsteinn Þorsteinsson þýddi
III. Framtíðarlausnín
meir en nógu hlutlaus hefur þú endað
með að verða ekki nógu hlutlaus, að
minnsta kosti ekki til þess að ná stuðn-
ingi mikils hluta heims.“
Dr. Alexander Gode, aðalhöfundur
málsins interlingua býður það nú fram:
,,Ég er rödd interlinguamálsins, hinnar
einu vísindalega gerðu tungu í heimin-
um, árangurinn af vinnu heimsins mestu
tungumálasnillinga í nálega þrjátíu ár.
Ég er tunga alþjóðlegra vísindafunda,
því að hver sá sem er vísindalega Þjálf-
aður getur lesið og jafnvel skili'ð mig
auðveldlega. Meginregla sú, sem höfund-
ar mínir fóru eftir, var að gera bæði orð
mín og málfræðimyndir alþjóðleg í
sem allra ríkustum mæli, og þetta end-
urspeglast í þeim góðu viðtökum sem
ég hef fengið hjá vísindamönnum víðs-
vegar um heim.“
málfræði, né bjóða fram fyrirmyndar-
form á tungu sem birtist svo víða í mis-
munandi myndurn".
N ú kemur röðin að þeim fulltrúa,
sem óskar að mæla fram með esperanto.
„Ég er rödd esperantomálsins, hins eina
gervimáis sem hefur safnað um sig
fjölda lifandi mælenda, hin eina tunga
úr minni gervimálafjölskyldu sem hefur
haft þann heiður að vera notuð við
frjálsar umræður á alþjóðafundum og
hjá alþjóðlegum samtökum, og hefur
fengið meðmæli hjá þeim til þess að
gegna hlutverki heimsmáls. Ýmsar þjóð-
ir hafa gefið út frímerki mér til heið-
urs, en fleiri eru þær sem nota mig við
skeytasendingar á öldum loftsins og á
annan hátt viðurkenna mig sem hjálpar-
mál. Eg er hlutlaus, því engin þjó'ð á
mig. Ég er fullkomlega alþjóðleg, en þó
mjög kunnugleg við alla sem fara að
nota mig, hvar sem þeir eru. Gerð
min, sem er svo einföld að barn getur
lært mig, hefur ýmislegt sameiginlegt
með indóevrópskum málum, með við-
skeytamálum (agglútínum málum) og
jafnvel einangrandi (isolerandi) málum.
Orðaforði minn er blendingur úr tveim
fjölmennustu kvíslum indóevrópsku
málanna, hinni latnesk-rómönsku og
hinni germönsku, en hjá mér finnast
einnig grísk, slafnesk og austurlenzk
orð. Viðskeytakerfi mitt og orðmyndun
hentar til óendanlegrar útþenslu orða-
forðans og fullkominna bókmenntanota,
og það hef ég sannað með því a'ð fram-
leiða blómlegar bókmenntir, bæði frum-
samdar og þýddar. Hljóð mín eru auð-
veld fyrir alla að bera fram, því að ég
hef einungis tekið upp þau hljóð sem
sameiginleg eru flestum menntaþjóð-
um, og skipting mín í samstöfur er aug-
Ijós og skýr, svo að ég keppi við ítölsku
um samræmi og hljóðfegurð. Stafsetning
mín og áherzla er þannig, að enginn
þarf a'ð vera í minnsta vafa um hvernig
nokkurt orð er borið fram um leið og
hann sér það skrifað, eða hvernig það
er skrifað þegar hann heyrir það talað.
Æviskeið mitt hefur ekki verið neitt
stundarfyrirbrigði, eins og volapúk fékk
að reyna. Þrátt fyrir andstöðu og sam-
keppni hef ég lifað af og þróazt, og nú
eru fylgjendur mínir fjölmennari en
þeir hafa nokkurn tíma verið. Smáþjó'ðir
heimsins aðhyllast mig svo sem vera ber,
þar sem ég veiti borgurum þeirra full-
komlega tungumálalegt jafnrétti við
borgara stærri og voldugri heimsríkja.
Þegar fólk heyrir minnst á alþjóða-
tungumál, þá hugsa níu af hverjum tíu
til mín og ekki til nokkurs annars máls,
þjóðtungu né gervitungu".
Nú kveður við rödd talsmanns djöf-
ulsins: „Þú ert gervitunga, en ekki þjóð-
tunga. Þú ert afrek eins mannsheila, en
ekki afleiðing hægrar þróunar. Fólk
sem talar þig er sífellt meðvitandi um
tilurð þína, og lítur fremur á þig sem
leik en tungumál. Þú kveðst vera alger-
lega hlutlaus og alþjóðleg, en orðaforði
þinn, og jafnvel málfræ'ðin líka, hallast
mjög í áttina að vestrænum tungumál-
um. Þeir þættir, sem þú þykist hafa frá
slafneskum og austurlenzkum málum,
eru ákaflega rýrir og vissulega ekki til
þess fallnir að laða til þín mælendur
þeirra tungna. Þar sem þú ert gerð af
einum heila, ber ákaflega mikið á
handahófi. Hvað kom þér til að velja
enska orðið bird (fugl), stakt orð sem
jafnvel kemur ekki fyrir í öðrum ger-
mönskum málum, í staðinn fyrir avis
eða avicellum, rót úr latínu sem er
miklu útbreiddari, eða ornith úr grísku,
eða jafnvel Vogel-fowl úr germönsku?
Hví grípur þú til þýzka orðsins Knabe
(drengur), þegar puer og paid- eru fyrir
hendi? Hví myndar þú fleirtölu nafn-
orða með hinum einstæða gríska hætti,
þegar -s er miklu útbreiddara? Hljóð þín
eru tilbreytingarlaus og þreytandi, og
mælendum ýmissa tungna hættir vi'ð að
bera þau fram á sinn eigin hátt, svo að
jafnvel nú er framburður þinn jafn-
mikið klofinn sem fyrirrennara þíns,
latínunnar. Stafsetning þín er samkvæm
framburði, en bókstafir þínir með merki
ofan við valda erfiðleikum, og verður
oft að nota aðra í þeirra stað.“
ICemurr nú um framboð að Inter-
glossa, og er ræ’ðan ef til vill flutt af
hinum fræga höfundi hennar, Lancelot
Hogben: „Ég er tunga sem reyni að
sameina vestræn og austræn efni, svo að
ég geti orðið jafnaðgengileg fyrir austur
og vestur. Orðaforði minn er að miklu
leyti orðaforði alþjóðavísinda, og ber
langmest á grískum rótum, sem þegar
eru kunnar flestum vísindamönnum á
vesturlöndum. Setningafræði mín er
setningafræði kínversku, einfalt, fjaður-
magnað kerfi, sem gerir kleift að ná há-
marki skilnings þrátt fyrir sparna’ð í
orðum. Hafi ég ekki hlotið mikla hylli,
þá er það einmitt vegna þess, að ég hef
reynt að fylgja ströngu hlutleysi og
komast að mestu málamiðlun."
Talsmaður djöfuls svarar: „I viðleitni
til þess að ná hlutleysi hefur þú lent á
kerfi sem engum þóknast. Hvernig má
búast við að mælandi á kínversku, sem
kynni að geðjast að setningafræði þinni,
mundi vei’ða ánægður með orðaforðann,
sem honum er algerlega ókunnur?
Hvernig getur vestrænn vísindamaður,
sem þekkir rætur orða þinna, verið
ánægður með setningafræðina, sem
hann hefur aldrei vanizt? Þú hefur
fremur notað grísku en latínu í orða-
safn þitt. En mundu mælendur á vest-
rænar tungur, sem þekkja hina almennu
merkingu orðinsin „mikrofon", líka al-
mennt vita, að fyrri hluti orðsins merkir
„lítill“, en síðari hlutinn „hljóð“? Veit
hann, að hetero-“ er „annar" og „dyne“
er „afl“? Með því að reyna a'ð verða
Esperantisti stendur upp til þess að
gegna hlutverki talsmanns djöfuls:
„Reglur þínar um framburð og áherzlur
eru óljósar, ekki fastákveðnar. Það
merkir, að afarmiklar líkur eru til, að
þú klofnir í margar mállýzkur. Megin-
regla þín er skökk. Af því að þú tókst
þér til fyrirmyndar nokkur mál, þar sem
þau latnesk-rómönsku voru í fniklum
meiri hluta, þá varð endirinn á því fyr-
irfram ákveðin niðurstaða. Þú ert miklu
fremur alrómönsk en alþjóðleg tunga.
Auðvitað eiga mælendur á rómanskar
tungur eða ensku auðvelt með að skilja
þig. En hvað skeður ef mælendur á
germanskar eða slafneskar tungur eða
á kínversku mæta þér? Vísindamenn
sem skilja þig gætu jafnaúðveldlega
skilið ensku, frönsku, spænsku eða
ítölsku, því að þær hafa allar hinn sama
vísindalega orðaforða sameiginlegan.
En það er almenningur, sem hvorki er
búinn miklum gáfum né víðtækri tungu-
málakunnáttu, sem hér verður að miða
við. Þegar fyrirmyndartungur þínar eru
ekki í meiri hluta, þá grípur þá að
ástæðulausu til latneskra orða. Hvers
vegna? Þú lætur í té samheiti, en af
handahófi, í stað þess að nota þau til ná-
kvæmari aðgreiningar merkinga. Þú hef-
ur í rauninni enga mælendur, heldur a'ð-
eins lesendur, og lesendur þínir gætu
lesið margar þjóðtungur jafnauðveld-
lega og þig.“
etta eru sum af þeim rökum,
með og móti, sem búast mætti við að
heyra borin fram á tungumálaráðstefnu,
sem hefði það hlutverk að velja úr
fjölda þjóðtungna og gervitungna eina
tungu til alþjóðlegra nota.
Tímatakmörkunin er mjög mikilsverð.
Vonandi yrðu fulltrúarnir tungumála-
menn fremur en stjórnmálamenn, en ef
tungumálamennirir ættu að leysa málið
að eigin vild, mundi þa'ð taka þá aldir.
En með því að takmarka tímann til
framboðs og andmæla, og leyfa engum
fulltrúa að bera fram nema einn fram-
bjóðanda, mætti halda upphafsstörfum
ráðstefnunnar innan skynsamlegra tak-
marka. Úrfellingaratkvæðagreiðslurnar
mundu ganga alveg af sjálfu sér og taka
í mesta lagi vikutíma. Eftir mánaðar-
tíma væri búið að vetja alþjóðamálið. En
það mundi auðvitað a'ðeins vera enda-
lok upphafsins, en ekki upphaf endalok-
anna.
SVIPMYND
Framhald af bls. 2
næm, en jafnframt hörð af sér og seg-
ir Lee, að það muni skapa farsælt jafn-
vægi í sálarlífinu. Þeir sem þekkja hana
bezt, segja, að hún sé innst inni við-
kvæm og feimin, en öryggi hennar í
framkomu villi um fyrir mönnum. Þess
vegna hættir mönnum til að kveða upp
þann dóm yfir henni, að hún fari í
manngreinarálit og sumir telja, að hún
eigi til hroka. Sjálf segist Lee kjósa
einveru, og kemur sú yfirlýsing raunar
mörgum á óvart. En Lee segir, að ein-
vera sé hlunnnindi, sem öllum veitist
ekki; hinn óháði maður getur gert hvað
sem hann langar til hvenær sem hann
langar til þess, og það getur verið ákaf-
lega þreytandi að þurfa sífellt að vera
kurteis og elskulegur, segir hún enn-
fremur.
U ppeldi Lees var í engu frábrugð-
in uppeldi eldri systurinnar, Jacqueline
Kennedy. Þær bjuggu við auðæfi og
eftirlæti og uppeldi þeirra var sniðið eft-
ir siðum amerískrar auðmannastéttar.
Lee lauk skólagöngu sinni í Sarah Law-
rence College, þekktum kvennaháskóla
á austurströnd Bandaríkjanna. Ung að
aldri giftist hún útgefanda, Michael
Canfield, en þau skildu og var hjóna-
bandið dæmt ógilt af Vatikaninu í Róm,
en Lee er kaþólskrar trúar. Síðar gift-
ist hún afkomanda pólsku konungsætt-
arinnar, Stanislas Radziwill, sem er
prins að nafnbót, en fasteignasali að
atvinnu. Þau eiga tvö börn, og þrjú hús,
tvö í Englandi og eitt í New York.
Og þótt Lee hafi ekki hlotið sér-
lega uppörvandi dóma fyrir leik sinn í
The Philadelphia Story, lætur hún ekki
bugast. Hún ætlar að halda áfram á leik-
listarbrautinni. Hún er þegar ráðin í
aðalhlutverk í kvikmynd, sem á að taka
upp í London á næstunni, og mun Tru-
man Capote að einhverju leyti semja
handritið.
Og hún efast ekki um, að framtíðin
muni bera í skauti sínu fleiri hlutverk,
bæði í kvikmynd og á sviði. Og hún er
hæstánægð: við þessu bjóst enginn af
mér, segir hún, en ég er fegin að ég gerði
það og nú verður ekki aftur snúið.
BÓKMENNTIR
Framhald af bls. 7
sérhverju atrfði (hver er hann? spyrj-
um við ennþá eins og þeir sex, sem
skrifuðu fyrir Time). Eg velti því stöð-
ugt fyrir mér hvort Euripides hafi nokk-
urn tíma vitað hvert hann var að fara,
aðeins farið eins langt og hann komst.
Hann vann úr goðsögnum og var ásak-
aður um að kollvarpa hugmyndum.
Áhorfendur Euripidesar hljóta oft að
hafa verið agndofa yfir því, sem hann
gerði úr efni, sem annars hefði verið
flatneskja. Shaw gaf hugarflugi sínu
svo lausan taum, að hann neyddist allt-
af til þess að skrifa formála til þess a'ð
útskýra hvernig leikritin hefðu orðið, ef
þau hefðu bara haldið sig á mottunni.
V ið höfum haldið okkur á mott-
unni hvað uppbyggingu og hugarflug
snertir, svo lengi, að úr hefur orðið leiði-
gjarnt stagl. Jafnvel þótt okkur langi
til þess að ráðast á eldra stagl gerúm
við það me'ð því að staglast og notum
upplýsingaþjónustuaðferðina, sem hefur
komið svo mörgum til þess að taka sím-
ann úr sambandi. Eftir er að sjá hvers
leikhúsið er megnugt, ef leikritahöf-
undurinn er alveg eins fáfróður og við
hin um þægilega og óhagganlega lausn
— um ótvíræðan endi, sem alltaf ér al-
gjörlega fyrirsjáanlegur — og væri þess
vegna neyddur til þess, á opnum grund-
velli, að fást sífellt við sérkennileg uppá-
tæki þess fyrirbrigðis, sem enn er í
sköpun, mannsins.
Mjög góð leikrit hafa verið skrifuð
í gamla stílnum. En nú er ekki tími
gamals stíls. Sjálf erum vi'ð í óvissu
og verið getur, að við þörfnumst leiksýn-
inga, sem spegla leit okkar án nokkurr-
ar spennitreyju, og þá helzt án útgöngu-
versins, sem við getum kyrjað fyrirfram
og sem ég held að við treystum ekki á.
17. september 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H