Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1967, Blaðsíða 7

nauwugiega uncran sramiu örlögum.5)
Málið er allt hið andstyggilegasta.
tBæði í sknifum séra Jóns og í rétt-
argögnum er illska þessara tveggja
■manna dregin upp með sterkari línum
en dæmi eru til í nokkurri þjóðsögu,
<sé persónuleiki Lofts undanskilinn.
Þessi nafnlausa, sínálæga skelfing, sem
íinna má á ensku í beztu sögum M. R.
James, framlkallaði enga arineldsgæsa-
<húð á íslendingum á þnem fyrstu öld-
imum eftir siðaskiptin. Þeir trúðu því
'í alvöru, að þessi illu öfl væru sífellt
á sveimi, síleitandi tækifæris til þess
að grípa þá, og að ekkert gæti bjarg-
■að þeim nema verndarhönd þessara
'hvitagaldursmanna eða manna sem
■voru jafn kunnir að sannhelgi og Hall-
grímur Pétursson eða meistari Jón.
Ef skelfing þeirra kemur spánskt fyr-
ir sjónir nú á tímum — og ég efast
ekkk um það, að mörgum munu finn-
ast sumar sögurnar í safni Jóns Árna-
sonar mjög skemmtilegar — mega háð-
tfuglarnir leggja eftirfarandi á minnið
áður en þeir byrja að skopast: í þess-
um einföldu og oft og tíðum klaufa-
'lega gerðu sögum reyndi næstum því
•ólæs, akelfilega fátæk og grimmdar-
tega hjátrúarfull þjóð að leysa spurn-
inguna um gott og illt. Rænd þeirri
'vörn gegn djöflingum, sem henni
tfannst hún hafa á dögum kaþólskunn-
■ar, neyddist hún til þess að leita sér
stuðnings gegn hættu, sem var henni
mdklu raunverulegri en nokkurri ann-
arri þjóð þeirra tíma — jafnvel meira
'en Kalvínistum þeirra tíma, sem, ef rit
þeirra segja rétt frá, gerðu köls'ka hærra
undir höfði en guði. íslenzki bóndinn
'sá náttúruöflin daglega í grimmasta
ham. Hann var tilneyddur til þess að
þerjast fyrir tilveru sinni jöfnum hönd-
'um gegn mönnum og náttúrunni.
Hvers kyns óánægja var honum for-
'boðin sakir sárustu fátæktar og rudda-
legrar harðstjórnar, (við óhlutdrægna
athugun þremur öldum seinna virðast
markmið yfirdrottnara hans hafa ver-
ið hin sömu og valdastétta George Or-
wells í bók hans l&St). Hann barðist
við örvæntinguna með einu ráðunum,
sem honum voru tiltæfc í þá tíð. Einn
ávöxtur þeirrar baráttu var sköpun
'galdrameistarans góða eins og h ann
birtist nú í íslenzkum þjóðsögum. Þá
fáu, sem höfðu þann geysimikla kraft,
sem þurfti tii að hefja sig yfir svína-
stíu hversdagslífsins leit almúginn með
'ógn og skelfingu —- og oftar en ekki
öfund. Þeir voru grunaðir um hið
versta nema aðeins, að þeir væru of
Vel kunnir að góðu eins og biskuparn-
ir Oddur og Jón og séra Hallgrímur.
Dirfðist almúginn ekki að veitast op-
inberlega að þeim, þá spann hann um
þá sagnavef, lifandi eða dauða, og það
gat verið þeim margfalt skaðlegra en
•nokkur bein ásökun hefði verið. Það
var öfundin, sem skipaði Hálfdáni, Ei-
ríki og Snorra á bekk með galdra-
mönnum. En vegna þess, að þeirra varð
aðeins minnzt sem miskunnsamra og
örlátra manna — ólíkt þeim, sem voru
evo ólánssamir að þeir voru brennd-
ir, eða þeirra var minnzt með andúð
sakir skorts á persónudyggðum — fann
alþýðan í minningu þeirra svarið við
þörf sinni fvrir vörn gegn djöflinum,
eem stjórnendur hennar og sálusorg-
arar otuðu sífellt að henni og sem
hennar eigin hjátrú magnaði svo mjög.
Sköpunargáfa þjóðar, sem átti að
baki sér gnægð bókmenntaafreka var
svo lömuð af hugarórum, sem þá ríktu,
að hún speglaðist einungis á þennan
sjúklega hátt á þessum tímum and-
'legs myrkurs og skelfingar. Ennfremur
5) Varnarrit séra Jóns.Píslarsagan, var gefin,
út a£ Siigfúsi Blöndal (Kaupmannahiöfn, 1914)'
o-g á'ftUT aí Sveiinbirni Sigurjónsisyni og Sig-
. urði Nordal (Reykjavtk. 1067) og rækilega
athugun hennar er að fimna í Galdur og
Galdramál á fslandi eftir Ólaf Davíðsson
(Rey'kjavík, 1040—43), bls. 151— 229 og bök,
Sigturöar Nordal, Trúarlff séra Jóns Magn-
i .ússonar (Reykjavík, 1041).
17. september 1967 ---------------------
hafa langflestar sögurnar ekki slípazt
í endursköpun listamannsins, gagnstætt
verkum farsælli alda, svo áð þær gætu
'klæðzt þeim búningi, sem þeim hæfir.
Undantekningar eru sögurnar um Loft
sem vitað er, að farið hefur um
hendur a.m.k. tveggja menntamanna,
'Halldórs Biskups Brynjólfssonar og sr.
Skúla Gíslasonar og konuna, sem lenti
í tröllahöndum. Að þessu leyti eru þær
■góður efniviður til samanburðar við
nokkuð af þeim efnivið sem höfundur
Islendingasagnanna fornu unnu úr. Þar
úir og grúir af hugmyndaauðugum
sagnaþáttum og líkjast margar þeirra
snilldarlega staðfærðum sögum, eða eru
>(eins og prófessor Sogurður Nordal hef-
ur sýnt svo snilldarlega fram á í rann-
■sókn sinni á Hrafnkötlu Rvík 1940),
sagnabrot, sem höfundur hefur samið
'til þess að útskýra handahófskennt
'staðarnafn, eða eitthvað slíkt, eða til
þess að leggja áherzlu á einhverja
'eiginleika .söguhetjunnar. Hvað var því
höfundi Egils sögu eðldlegra en að sýna
hið mikla skáld og kappa einnig sem
rúnameistara eins og sést af sögunni
'um bóndadótturina og launastafina?
'Hver er illskeyttari í þessum miklu
‘sögum um Egil og Njál en Gunnhild-
ur, galdradrottning Noregs. Álíta má,
að hin fyrri þessara sagna hafi orðið
'tilefni sögunnar í sagnabálfcum um séra
‘Snorra, sögunni um Snorra og dauða-
xúnir mannsins frá Horni og margar
aðrar mætti án efa rekja aftur til ein-
'hverra hálfgl>eymdra, eða illa stældra
atvika úr sígildum bókmenntum. Við
yfirlestur þeirra þátta, sem Jón Árna-
ison helgar táknum og álögum galdra,
vakna í hugum lesendanna undarlegar
og dreifðar minningar um hinar mörgu
galdraþulur í Eddunum og sögunum um
ttnikla norræna galdramenn, sem Snorri
'Sturluson segir frá, sögunum sem safn-
að var í Odda og hinum mörgu kirkju-
stofnunum þar sem flestar fslendinga-
'sögur voru skráðar eða afritaðar. Efni
þetta ófst inn í nýja þjóðlega arfsögn,
'sem fóíkið hóf að mynda sjálft jsftir
að það, sem við nú þekkjum sem fs-
lendingasögur, kvæði og ævintýr mið-
alda hafa verið gert útiæet. í þessari
nýju siköpun spann hjátrú þessa tíma-
bils af sér h'ð einkennileea og tilbrigða-
TÍka galdraveldi.
Sá ágæti biskup Guðbrandur á Hól-
um gerði sér litla grein fyrir þeim
hvirfilvindi, sem þjóðin mundi upp-
skera af hvalablæstri lútersks rétttrún-
aðar, sem hann sáði svo ósleitilega á
löngum og starfsömum biskupsferli sín-
um. Dægrastyttingarhöft hans höfðu
sínar afleiðingar, því að þegar fornu
bókmenntirnar voru bannfærðar urðu
þær umsvifalaust að geysilegri galdra-
námu. Úr dreifðum og hálfgleymdum
'sagnabrotum byrjaði almenningur stirð-
lega og erfiðlega að búa til nýjan þjóð-
legan sagnabálk, sögnina um galdra-
meistarann. Verk þetta náði nærri því
aldrei að fullkomnast, eins og gömlu
arfsagnirnar fullkomnuðust í beztu fs-
lendingasögunum því að þróun þess
var rofin á síðari helmingi átjándu ald-
ar, þegar vaxtargruindvöllur þess var
eyðilagður. En samt má vera að við
'bíðum þess að staáld otakar vakni af
divala sínum og daðri við útlendar
skessur og fari að leita að sínum réttu
rótum, sem só finnum sem leitar í ó-
þrjótandi námu þess efnis sem safn-
'arar nítjándu aldar og fyrri hluta tutt-
ugustu, Gísli Konráðsson, Jón Árnason,
Ólafur Davíðsson, Sigfús Sigfússon og
'Guðni Jónsson (svo að aðeins nokkrir
'hinna ötulustu séu nefndir) hafa forð-
•að frá gleymsku. Það mun margborga
sig fyrir þá að fara þangað í leit að
Vinnuefni — beinin bíða þess að and-
inn blási á þau holdi og í þau lífi eins
pg sagnahöfundar miðaldanna gerðu við
arfsagnir sinna tíma. Við eigum þegar
tfyrirmyndirnar sem sýna hve auðugar
afraksturinn getur verið. Tvær sög-
urnar hefi ég þegar nefnt. En Grímur
Thomsen, Davíð Stefánsson og Jóhann
Sigurjónsson vissu líka hvert skyldi
'halda þegar þeir leituðu efniviðar til
smíða (svo að ég nefni aðeins þrjá). Enn
er nóg til handa öllum sem langar í bút.
BÓKMENNTIR
Framhald af bls. 3
svo að það sé ofar hugsun og hugar-
flugi áhorfenda — og haldi athygli
þeirra spenntri, með því að beita miklu
minni vizku. Á þann hátt er leikið að
gátum, með því að geta sér frekar til
en að vita, með því að prófa sig enda-
laust áfram í sta'ð þess að allt sé skorið
í skammta, með því að slá eins lengi og
mögulegt er á frest nokkru viðunandi
svari og einbeita sér í stað þess að botn-
lausum spurningabrunni.
Meðal nútíma leikritahöfunda veit ég
aðeins um einn mann sem fer þessa leið
heils hugar og virðist ekkert til spara
— sá er Harold Pinter. Pinter, hvort
sem yður líkar hann, eða þér haf-
ið andstyggð á honum, eða takið „The
Homecoming" fram yfir „A Slight Ache“
— hefur verið opinskár varðandi áðferð-
ir sínar, sem sjálfar eru einstaklega
óbundnar. Hann veit aldrei hvar leik-
rit á að enda, segir hann, eða hvað hver
einstök persóna á að gera næst. „Það er
ekki Pinter, það er fólk“, hefur hann
sagt um samtöl sín. Til þess að skrifa
slík samtól „þarf aðeins að hlusta á fólk,
hlusta á sjálfan sig“. Pinter setur
nokkrar. persónur á svið og fylgir þeim
síðan hvert sem þær kunna að fara, all-
ii möguleikar teknir til greina, þeirra
eigin einstæðu og sönnu möguleikar.
Sjálfur segist hann stöðugt undrast
hegðun þeirra. Með því að „gefa þeim
lífstauminn lausan" undrast hann oft
hvað fyrir þær kemur, og þetta gerir
einnig okkur kleift að undrast.
Harold Pinter hefur sagt, að hann
mundi ekki þekkja tákn þótt það yrði
á vegi hans og það má skilja sem svo,
að hann þvingi ekki persónur sínar und-
ir neina fyrirfram ákveðna lokahug-
mynd. Hann gefur þeim líf, sem kemur
róti á okkur, eða vekur okkur furðu.
Þetta er án efa ástæða þess, að þegar
New York Times bauð sex leikhúsgest-
um að birta umsagnir um „The Home-
coming“ fyrir nokkrum mánuðum, fékk
blaðíð sex mjög svo mismunandi um-
sagnir. En 60 eða 600 slíkum umsögn-
um mætti safna saman um hvert ein-
asta verk Pinters: leikritin eru könnun
fremur en útlistun og í þeim er leitazt
við að finna ástand við prófun og mis-
tök fremur en að eitthvað sé útskýrt
með valdi, á yfirborð mannlegs lífs er
settur þreifari með eins mörgum öngum
og eru á kolkrabba án þess að hafðar
séu nokkrar áhyggjur af því hvar eigi
að tjalda til næstu nætur.
Þetta er virðingarverð tilraun til leik-
ritunar, alveg sama hvað boðberar „kerf-
isbundinnar uppbyggingar“ kunna áð
hafa við það að athuga. Boðberar „kerf-
isbundinnar uppbyggingar“, sem að
verulegu leyti hafa haft töglin og hagld-
irnar ó okkar tímum, ráðleggja leikrita-
höfundum venjulega að ákveða spennu-
atriðin, eða leikslok fyrst og byggja
þau síðan upp. En, slíkur er ekki gang-
ur mála í raunveruleikanum. Þar er allt
fyrst eins og hjá óvitum, sem uppgötva
smám saman, að þeir hafa hendur og
tær. Hver vill vera svo vitlaus að segja
fyrir um endanlegan vöxt þeirra meðan
þær eru ennþá í vexti?
IVIörg af leikritum Shakespeares
hljóta vissulega að hafa orðið til á þenn-
an hátt: „Lear“ reikar um til efsta dags,
Hamlet uppgötvar æ nýjan Hamlet í
Framhald á bls. 11
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 7