Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1967, Blaðsíða 2

Þessi handritsmynd, AM. 249 q fol., prýðir kápusíðu bókar prófessors Magnúsar
Más Lárussonar. Handritið er skrifað af Magnúsi prúða 14 ára gömlum. Eins og
nafnið, Fróðleiksþættir og sögubrot, raunar ber með sér fjallar bókin um marg-
víslegustu efni, en þessi eru heiti ritgerðanna: Pétur Palladíus, rit hans og Islend-
ingar. Ólafur Hjaltason Hólabiskup. Ketill Þorsteinsson, biskup á Hólum. Biskups-
kjör á íslandi. Orðubrot frá Gufudal. Nokkrar úrfellur úr Hómílíu. Þróun íslenzkrar
kirkjutónlistar. Milli Bervíkurhrauns og Ennis. Um hvalskipti Rosmhvelinga.
Námskostnaður á miðöldum. Að gjalda torfalögin. Nokkrar athugasemdir um upp-
hæð manngjalda. Maríukirkja og Yalþjófsstaðahurð. Eitt gamalt kveisublað. Mun
hver fróðleiksmaður hér geta fundið nokkuð við sitt hæfi.
í eftirmála við bókina segir Björn Þorsteinsson sagnfræðingur: „En bókin sú
arna er eitt af sönnunargögnum þess, að samt sem áður er unnið vel að íslenzkri
sagnfræði, þótt aðstæður séu erfiðari en skyldi og margt sækist seint. A síðari hluta
20. aldar hefur enginn lagt meira að mörkum til rannsóknar islenzkri sögu en
Magnús Már Lárusson.“
LANDNÁMA
frá lokum 13. aldar, sem skýrir frá
landamærum Svíþjóðar og Noregs og
byggð í Jamtalandi og Herdölum. Þar
er ein ætt rakin aftur til upphafs níimdu
aldar í líku formi og í Landnámu.
Fjöldamargir rúnasteinar fela í sér eins-
konar brot, enda þótt ættrakningin nái
aldrei svona langt.
Mér virðist Svend Ellehöj hafa skrif-
að stílistiskt góða doktorsritgerð um
elztu sagnaritunina. Er ekki sízt fengur
að því, er hann sýnir fram á, hve gífur-
leg áhrif Ari hafi haft á yngri sagnarit-
un.
En það er margt, sem eftir er að rann-
saka. Byggingarsaga landsins liggur eng-
an veginn eins skýrt fyrir og menn
skyldu ætla. Víða sjáum við þess get-
ið, áð menn nemi land og reisi ból, sem
brátt virðast svo falla í auðn eða verða
smábýli. Astæðan til þessa er einfaldlega
sú, að fyrsta búseta landnámsmannsins
var andsvar hans við þeim kjörum, sem
náttúran bauð upp á, en þegar aðstæður
voru breyttar að nokkrum árum eða ára-
tugum liðnum, flutti hann sig um set.
Landnámsmaður, sem ekki þjáðist af
landþröng, fodðaðist mýrar og skóg, en
sóttist eftir haganum. En eftir því sem
byggðin þéttist, varð breyting á þessum
viðhorfum, sem einnig stafar af því, að
skilyrðin breyttust nokkuð ört, bæði
vegna ágangs búpenings og ágangs
mannsins. Það þurfti óhemjumikinn við
í viðarkol og óhemjumikil viðarkol til
að blása mýrarrauða. Þessar náttúrulegu
aðstæður landnámsmannsins verður áð
hafa í huga við Landnámurannsóknir
framtíðarinnar, þær verða að beinast
eftir þessum brautum, samfara forn-
fræðirannsóknum.
— Hvað vilt þú segja um rit danska
fornleifafræðingsins, Olof Olsens, um
þessi efni, sem út kom í fyrra?
— Ritgerð Olof Olsens er prýðileg.
Hún er eins neikvæð og nokkuð getur
verið og hann setur fram staðreyndirnar
naktar án nokkurrar rómantíkur. Hins
vegar hefur hann engin gegnumfæi'ð
prinsip um, hvenær hann hafnar heim-
ild og hvenær ekki.
— Olsen gagnrýnir íslenzka sögurit-
un og telur hana treysta íslenzkum
heimildum um of.
— Já, hann minnist á þessa hluti í
neðanmálsgrein á bls. 21, að mig minnir.
Þetta er réttmætt hjá honum, að því
leyti, að eybúanum hættir til að vera
eintrjáningslegur um sitt eigið. En ey-
búinn er á hinn bóginn opnari en land-
krabbinn og ekki eins bundinn af land-
leiðum. Hann getur leitað til hvaða lands
sem vera skal, hafi hann bara farkost, og
sótt sér þangað áhrif og menntun. Siða-
skiptin höfðu takmarkandi áhrif á ts-
lendinga hvað þetta snertir, minnkuðu
sj ónarhringinn. Okkur gleymist oft, að
Danmörk var á sínum tíma stórveldi,
og hélt áfram að vera þa’ð, þótt hún
missti 1/3 af sínu eigin landi, Halland,
Blekinge og Skán, hún átti Noreg eftir.
Þetta gerði að verkum að í Kaupmanna-
höfn mættust margir straumar og af
þessu nutu íslendingar þó góðs. Um 1800
fengu margir íslendingar gullpening við
Hafnarháskóla í harðri keppni við Dani,
Norðmenn, Slésvíkinga og Holsteina.
Þótt ég gagnrýni afstöðu Olsens lítil-
lega, vil ég líka fara varlega í að kingja
hverju orði íslenzkra sagna sem heim-
ild, en í þeim eru minni, sem hafa
nokkurt heimildargildi. En það þýðir
það að vega veröur og meta í hvert ein-
asta sinn, hvernig farið skuli með það
minni í sögunni, sem þá er rituð vana-
lega á þrettándu öld.
— Þá er komið að íslendingasögunum.
Þú vildir kannski í stuttu máli gera
grein fyrir heimildargildi þeirra í sagn-
fræðilegum skilningi.
— íslendingasögur hafa annað heim-
ildargildi en íslendingabók og Land-
náma. Það er misjafnt og fer eftir því,
hvað minnin eru trú. Vitaskuld getur
maður sagt, að hægt sé að hanka Hall-
dór Laxness, þegar hann skrifar atburð-
ina inn í sögulegt umhverfi, og svipa’ð
getur þessu verið farið með ýmsa höf-
unda íslendingasagna. Sagnaritun þrett-
ándu aldar ber vott um nokkuð auðuga
og menntaða yfirstétt, bækur kostuðu
peninga þá eins og nú #g skrifararnir
voru menn, sem höfðu lært svo og svo
mikið. Það hlýtur því ætíð að verða
spurning, hve mikið af þeirra skólalær-
dómi birtist innan um minnin um liðna
atburði.
En viðhorf margra íslendinga til rit-
unar íslendingasagna stafar af því, að
menn lifa í rómantík 19. aldar. Þá héldu
menn, að íslendingasögur hefðu orðið
til með sama hætti og almanakið, sem
kostaði tíu aura og þeir skrifuðu upp
af því að þeir höfðu ekki efni á að
kaupa það. Þetta viðhorf hefur orðið
furðu lífseigt.
— Telur þú, að höfunda íslendinga-
sagna sé a‘ð leita í hópi kirkjunnar
þjóna?
— Þeir þurfa ekki endilega allir að
hafa verið í þjónustu kirkjunnar, en
hitt er staðreynd, að öll bókmenning
okkar er frá kirkjunni komin. Átakan-
legt dæmi þess er, að höfuðheimildin í
ágreiningsmálum var það eintak af lög-
unum rituðum, sem geymt var í Skál-
holti. Þrátt fyrir önnur ákvæði um lög-
sögumann og lögréttu, var það, þegar á
tólftu öld, endanlega eintak Skálholts-
biskupsins, sem var lög.
— Stundum hefur verið talað um
menntaða leikmenn á þessum tíma.
— Vitaskuld hafa verið til menntaðir
leikmenn á þessum tíma. En þá ber að
gæta þess, að munurinn á lærðum og
leikum er hverfandi lítill, því bókmenn-
ingin er ein og sú sama. Snorri Sturlu-
son hefir sýnilega ausið af bókmenning-
unni á við meðalprest eða fyllilega svo.
Sagnaritunin hér á landi er menningar-
og menntunarfyrirbrigði, eitt herfi af
germanskri og rómanskri menningu
samslungið. Með öðru ákaflega sterk
ábending um það, að íslendingar hafi
náð hámenningu miðalda á 12. öld.
— Hvernig skilgreinir þú þann mun,
sem er á íslendingasögum annars vegar
og hins vegar hellagra manna sogum og
þýðingum?
— Menn stóðu frjálsir gagnvart ts-
lendingasögunum í afritun. Hver öld
breytti framsetningu og orðalagi eftir
sínu höfði. Um heilagra manna sögur
finnst mér aftur á móti eftirtektarvert,
hva'ö textarnir eru stirðnaðir, afbrigðin
færri. Þarna álitu menn sig ekki standa
jafn frjálsa gagnvart textagerðinni. Mér
þykir það mál í heild hafi alls ekki verið
rannsakað nægilega. Inn í þær umræður
þyrfti að taka jarteiknirnar íslenzku,
m. a. þyrfti að athuga vel jarteiknirnar
frá Húsafelli. sem ritaðar eru að því er
virðist um 1180—90 og standa að því,
er mig minnir í sambandi við heilaga
Sesselju.
Þessi mismunandi afstaða gagnvart
efni er eðlileg frá sjónanniði mfðalda-
mannsins. Saga hvers dýrlings var í
hans augum nokkurs konar guðs orð.
Þær voru lesnar í messu á degi þess
dýrlings sem viðkomandi kirkja var
helguð. Saga heilags manns útheimtir
form og dýrlingar voru stórkrossberar
sinnar samtíðar. Hver ný saga var því
rituð í sömu megindráttunum. Dýrling-
urinn varð að hafa gert svo og svo mörg
kraftaverk; af því og fleiru var saga
hans bundin og varð því að hafa sitt
sérstaka form, og hlaut að vera öðru-
vísi en saga manns, sem hafði lifað
venjulegu lífi og ekkert heilagt veri’ð
við.
— Hvað um áhrif elztu skólanna á
sagnaritunina?
— Skólahald var alltaf á biskupsáetr-
unum, enda þótt heimildir um það séu
strjálar. En það var réttarfarsleg skylda
biskups að halda skóla. Það er engin
ástæða til að ætla að þeir hafi ekki
gert þetta, enda þótt eyður séu í heim-
ildum. Oft er undir hendingu komið,
hvað varðveitzt hefur. Þannig höfum
við heimildir um Asbjörn skólameistara
af því að hann undirritaði bréf um
jai’ðakaup, sem varðveitzt hefur. Flestar
heimildir síðmiðalda eru um kaup og
sölu, jarðakaupabréf.
Það er enginn vafi á því að minni
hyggju, að Jón helgi Ögmundsson hefur
haft skóla á Hólum og hann mun hafa
íengið kennara þangað fyrir tilstilli
erkistólsins í Lundi. Þar er nefndur
Gísli Finnason, gauzkur maður, og ann-
ar, Rikinni, frá Rínarhéruðunum Elsass-
Lothringen. Rómönsk menning hefur
borizt hingað með þessum mönnum og
skólinn á Hólum er byggður á þeim
grundvelli. Hér sunnanlands var meira
sambland af germönskum sögnum og
erlendri bókmenningu og þau áhrif
verða rík sunnanlands og vestan.
— Hverjar telur þú helztu ástæður
til þess, að latína vai'ð ekki ritmál hér
á landi?
— Um þessi atriði er erfitt að bera
fram tæmandi rök, en ég vil benda á, að
máldaga kirknanna varð að semja á
norrænu máli. Hinn skrifaði máldagi
hafði í fyrstu ekkert sönnunargildi,
heldur fólst sönnunargildi að kirkjueign-
um í því, að menn báru vætti um, hvað
þeir höfðu heyrt lesið — og er heyrt
undirstrikað. Það er eftirtektarvert, að
þa’ð er aðeins til brot af einum latnesk-
um máldaga og hann er frá Hólum. Enda
þótt margir kynnu latinu, bæði karlar og
konur, þá gat alþýða ekki borið vætti
um það, sem hún hafði heyrt lesið á
latneska tungu. Latínan dugði ekki til
að bera lagalega eignarheimild, heldur
þurfti þar að koma til heyrt, séð og vit-
að. Elztu máldagarnir eru tímasettir á
fyrri hluta 12. aldar, en gamla ger-
manska vættið hefur aldrei fallið fyrir
róða og er beitt enn þann dag í dag.
Það hefur verið óhemjumikfð starf að
koma öllum tækniorðum máldaganna
yfir á norrænu og í því starfi gæti verið
að leita frumorsakar norrænnar sagna-
ritunar.
j. h. a.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. september 1967