Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1967, Blaðsíða 8

Gljúfur Jökulsár austari nálægt Merkigili,
Vesturós Héraðsvatna.
HÉRAÐSVÚTN
EFTIR BJÖRN EGILSSON, SVEINSSTÖÐUM
Svo hóglega renna þau Héraðsvötn
meö Hólminum slétta fram,
háran sleikir um vog og vík
og veltist um nes og hvamm.
Svo þegar liggja þau undir ís
með ólgandi hringiðuflaum,
mörg ein þegjandi vakir vök
á voða dimmhláum straum.
essi erindi eru upphaf á erfi-
ljóðum, sem Emil Petersen orti eftir
Skarphé'ðin Símonarson, bónda í Litla-
dal i Blönduhlíð, en hann drukknaði
í Héraðsvötnum, ofan um ís, 15. nóv.
1914. Slys þetta varð þar sem heitir
Grundarstokkur, en þar er nú brúin
á Norðurlandsvegi, þar sem hann ligg-
ur yfir Hólminn frá Varmahlíð. Áður
hafði orðið slys á þessum sama stað.
Það var þegar Jón Árnason, skáld á
Víðimýri, drukknaði þar, einnig ofan
um ís.
Þegar Bólu-Hjólmar heimsótti vin
sinn Jón á Víðimýri í síðasta sinn, fylgdi
Jón honum úr hlaði, og þegar þeir
skildu, mælti Hjálmar: „Nú fer mín
ævisól áð renna til viðar. En þegar ég
er kominn undir græna torfu, þá hygg
þú að þínum högum, bóndi, því að
óvíst er, að langt verði milli funda
okkar.“ Sjö mánuðum eftir lót Hjálm-
ars, aðfaranótt 12. marz 1876, drukkn-
aði Jón.
E g hygg að segja megi, að Skag-
firðingar óttist og elski Héraðsvötn. Þau
eru sterkur dróttur í þeim ramma, sem
mótar hin ytri áhrif. Og víst mundi þeim
bregða í brún, ef þessu náttúrufyrir-
bæri væri allt í einu í burtu kippt, sem
höpp og fár hafa verið tengd við á liðn-
um tímum. Slysfarir og skaðar munu þó
jafnan vera efst í huga.
Þáð má með sanni segja, að Héraðs-
vötn renni hóglega með Hólminum. Þau
eru straumlétt og lygn. Ég hef heyrt
sagt, að bakkarnir við Grundarstokk
séu aðeins 9 metra yfir sjó, og er það
lítill halli, en frá ósum og þangað munu
vera um eða yfir 20 km. Við Hegranes
að sunnan skiptast Vötnin í tvær kvísl-
ar, og fellur sín kvíslin hvorum megin
við Nesið til sjávar. Ekki er að efa það,
að Héraðsvötn hafa myndað Hólminn
með frambur’ði sínum með mikilli elju
frá því í árdaga; ég kann ekki að telja
tímann. Þetta sköpunarverk er þakkar-
vert og hefur reynzt gagnlegt. Það er
mikið augnayndi að horfa yfir Eylend-
ið — eins og það er stundum kallað —
á fögrum sumardegi, þetta samfellda og
frjósama gróðurlendi með stararengj-
um og ferginstjörnum. Mér hefur stund-
um fundizt, að Eylendið væri smækkuð
mynd af óshólmum Nílar í hinu sögu-
fræga Egyptalandi. Rismikil fjöll munu
þó ekki vera meðfram ósum Nílar,
nema pýramídarnir, en Glóðafeykir gæti
verið pýramídi.
Em vatnsmagn Héraðsvatna vil ég
vísa til þess, sem hinn ágæti fræ'ðimaður,
Sigurjón Rist, segir í bókinni Náttúra
íslands.* Þar segir svo: „í Skagafirði,
O Almenna bó'kafélagiö lflfll.
innan markanna frá Skagatá til Al-
menningsnafar, fellur vatn af 5660 fer-
kílómetra svæði. Vatnasvið Héraðsvatna
er 65% af vatnasviði Skagafjarðar. Þau
eru í raun og veru heljarmikil dragáu
Aðeins 6% af vatnasviði þeirra er hul-
ið jökli. Venjulegt sumarvatn Héraðs-
vatna er 170.000—200.000 1. á sek., en
í frostum á vetrum eru þau aðeins ná-
lægt 30.000 1. á sek.“ I sömu ritgerð er
skrá yfir vatnasvið 10 stærstu vatnsfalla
á landinu, og er vatnasvið Héraðsvatna
hið fimmta í röðinni áð stærð. Stærri
eru vatnasvið, Jökulsár á Fjöllum, Þjórs-
ár, Ölfusár og Skjálfandafljóts.
Stærð vatnasvæðis segir þó ekki allt
um vatnsmagn ánna, heldur er það
úrkomumagn og fleira.
Samkvæmt opinberum heimildum
mældist rennsli. Héraðsvatna á Grund-
arstokk hinn 13. júlí 1955 175 kílólítra
á sek. en Þjórsár við Urriðafoss 13. okt.
1950 206 kílól. Ég hef einu sinni komið
að Þjórsá við Sóleyjarhöfða í byrjun
ágústs. Þar lá Sprengisandsvegur yfir
Þjórsá, og þar eru Þjórsárkvíslar komn-
ar saman, sem koma úr Hofsjökli og af
Sprengisandi. Mér sýndist vatnsmagn
Þjórsár á þessum stað vera svipað og
Héraðsvatna á Grundarstokk.
egar Hólminum sleppir hjá
Stokkhólma, renna Héraðsvötn á eyrum
milli Tungusveitar og Blönduhlfðar allt
fram fyrir Silfrastaði. Þar fyrir framan
falla þau í gljúfri fram að ármótum jök-
ulsánna, sem mynda þau, Jökulsár
eystri, sem fellur eftir Austurdal, og
Jökulsár vestri, sem fellur eftir Vestur-
dal, og skulum við fyrst fylgjast með
Jökulsá vestri. Frá ármótum og fram
að Bakkakoti í Vesturdal fellur hún í
hrikalegu gljúfri, en þar framar á milli
hárra malarkamba.
Fyrst þegar ég fór til kirkju á barns-
aldri, varð mér starsýnt á jökulsána
fyrir utan Goðdali og taldi það víst, að
hún rynni eftir Vesturdal alla leið. En
síðar varð ég mjög hissa, þegar ég sá,
að svo var ekki, heldur kom hún úr
gljúfri um hlíð þvera á milli Goðdala
og Hofs af Goðdaladal, sem er mjór
afdalur og liggur mikið hærra. Ég þyk-
ist viss um, a'ð endur fyrir löngu hafi
árfarvegir legið öðruvísi á þessum slóð-
um og jökulvatn mótað og myndað Vest-
urdalinn eftir jökulskeið eða hver veit
hvenær?
Eftir Goðdaladal, sem austan ár heitir
Hofsdalur, fellur Jökulsá í miklu kletta-
gili. Fyrir botni dalsins rennur hún
einnig í gili gegnum gróðurlausar mel-
öldur. Gil þetta er sérkennilegt fyrir
það, hvað það er djúpt og þröngt, og
heitir Þröngvagil. Þar sem það er mjóst,
er það ekki nema 4 metrar á breidd.
Munnmæli eru um að þar hafi saka-
maður bjargað lífi sínu með því að
stökkva yfir. Með mikilli elju hefur
Jökulsá sorfið og sagað þennan farveg
og á þar við það, sem skáldið kveður um
lækinn:
Hann hefur klofið klett í sundur
og keppzt svo við, að aldrei blundur
hefur uppruna heimsins frá
honum sigið á Ijósa brá.
Frá Þröngvagili til Jökuls eru um 20
kílómetrar. Á þeirri leið rennur Jök-
ulsá í þremur aðalkvíslum, en á milli
þeirra heitir Jökultunga. Kvíslar þessar
eru ekki vatnsmiklar, sem er skiljan-
24. september 1967
8 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS