Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1967, Blaðsíða 10

ÁRNI ÓLA:
ÞRÍR MERKISGRIFIR
ÚR SÖMU ÆTT
E jnar galdrameistari Nikulás-
son var prestur að Skinnastað í Öx-
arfirði 1660—1699. Faðir hans var
Nikulás bóndi á Héðinshöfða á Tjör-
nesi, Einarssonar, Nikulássonar
klausturhaldara, Þorsteinssonar
sýslumanns í Reykjahlíð við Mý-
vatn, Finnbogasonar lögmanns Jóns-
sonar, en móðir Finnboga var Þór-
unn dóttir Finnboga hins gamla á
Ási í Kelduhverfi.
„Séra Einar var forn í skapi og göldr-
óttur, svo að fáir stóðu honum jafnfæt-
is í þeirri grein. Var og sagt að hann
héldi galdraskóla, enda var hann kallað-
ur galdrameistari", segir Jónatan Þor-
láksson á Þórðarstöðum um hann. Og
eins og aðrir merkir galdramenn átti
séra Einar galdrabók, sem þótti hinn
mesti merkisgripur.
Kona sér Einars var Þorbjörg,
dóttir séra Jóns Þorvaldssonar á Skinna-
stað (1603—1660). Synir þeirra voru:
séra Jón greipaglennir, sem varð prest-
ur á Skinnastað eftir föður sinn, Galdra
Eiríkur, Galdra-Þórarinn og Runólfur í
Hafrafellstungu. Er mælt að séra Einar
hafi kennt öllum sonum sínum galdur
og ganga sagnir um að séra Jón hafi
misbeitt kunnáttu sinni, en hinir ekki.
Eftir lát séra Einars Nikulássonar
1699, er talið að galdrabók hans mimi
hafa hafnað hjá Eiríki syni hans
(Galdra-Eiríki) og síðan hjá syni hans
Eiríki hinum ríka á Arnarstöðum í
Núpasveit. Sonur hans var séra Pétur
Amsted á Hofi í Vopnafirði (1729—
1738) og telja menn líklegt að með hon-
um hafi bókin flutzt til Austurlands en
um feril hennar þar er allt ókunnugt,
þar til henni skýtur upp hjá Pétri Pét-
urssyni varaþingmanni á Hákonarstöð-
um laust fyrir miðja 19. öld.
D óttir séra Péturs Amsted hét Ólöf
og giftist Sveini í Viðfirði syni Bjarna
sterka úr Vopnafirði. Þau eignuðust 19
böm og einn af afkomendum þeirra var
dr. Bjöm Bjamason frá Viðfirði. Dóttur-
dóttur sonur þeirra Sveins og Ólafar var
Pétur Sveinsson á Bessastöðum í Fljóts-
dal, og eftir honum er þessi frásögn um
afdrif galdrabókar séra Einars Nikulás-
sonar (Blanda IV, 143):
„Þegar ég var ungur sá ég bók eftir
séra Einar; hún var vel skrifuð, með
fljótaskrift í 4-blaða broti, á þykkt við
hálfa Jónspostillu, með miklu af galdra-
rúnum og lesningum og uppdráttum af
hvölum. Það var mikil og merkileg
syrpa og illt að glata henni. Pétur gamli
á Hákonarstöðum átti bókina, en Stefán
prófastur Ámason á Valþjófsstað náði
í hana og brenndi". Við þetta bætir svo
dr. Hannes Þorsteinsson: „Það hefir lík-
lega verið nálægt 1850, sem prófastur
þessi brenndi þessa merkisbók og er
honum lítt til frægðar bálför sú, og ekki
fremur en sending Valþjófsstaðarhurð-
arinnar til Danmerkur. Honum hefði
veri'ð nær að láta skrudduna fylgja
hurðinni til Dana, heldur en að brenna
hana“.
En prestur mun hafa litið öðru vísi á.
Hann mun hafa talið það mikið happa-
verk og sérstaklega þakklætisvert frá
sjónarmiði skaparans, að sér skyldi tak-
ast að koma þessari hættulegu galdra-
bók fyrir kattarnef. Og sennilega hefir
alþýða verið honum sammála, því að
þetta var svo sem ekki seinasta galdra-
bókabrennan. Fyrir svo Sem 80 árum
voru fræðabækur Einars Andréssonar
í Bólu brenndar, svo að þær skyldu ekki
verða honum hættulegar þegar hann
færi yfir um, og séra Jónas Jónasson
segist hafa sannar sagnir um að galdra-
skræ'ður hafi verið brenndar á þessari
öld. (íslenzkir þjóðhættir 398). Það er
líklegt að séra Stefáni hafi liðið mjög
vel, er hann hafði framið þetta afreks-
verk og gert þar með guði þóknanlega
landhreinsun. Nú gat ekki nein hætta
stafað lengur af þessari annáluðu og
mögnuðu galdrabók!
E n hér gerði góð meining enga
stoð, galdrabókin var til, enda þótt
frumrit séra Einars yrði eldinum að
brá'ð. Hefir Halldór Stefánsson fyrrv.
alþingismaður fært fullkomin rök að
því að bókin er enn til. (Lesbók Morg-
unblaðsins 1960, bls. 500—502). Hún er
í handritasafni Jóns Sigurðssonar í
Landsbókasafninu og hefir Jón gefið
henni nafnið „Hákonarstaðabók". Stend-
ur þar á titilblaði: „Skrífað af Pétri
Péturssyni, Anno 1846“. Það er Pétur
Jökull, sonur Péturs „gamla“ á Hákonar-
stöðum.
S Ar„aS„» v,65i!, *
stoðarprestur séra Vigfúsar Ormssonar
á Valþjófsstöðum 1812, en fékk brauð-
ið eftir hann 1836 og hélt það til ævi-
loka 1857. Hann var prófastur í Norður
Múlasýslu 1841—1853. „Var ráðdeildar-
maður og ötull búmaður, vel metinn,
enda reglubundinn í háttum og viðfelld-
inn, en ekki talinn mikill kennimaður,
sérlega gáfaður né lærður" (Isl. ævi-
skrár). Sennilegt er, að eftir að hann
varð prófastur, hafi hann komizt að
þvi, að galdrabók séra Einars Nikulás-
sonar var í fórum þeirra Hákonarstaða-
feðga, og viljað fá hana til þess að geta
tortímt henni, en þeir þumbazt við. Pró-
fastur hafi þá sótt málið fastar og svo
hafi komið að því, að þeir feðgar hafi
ekki treyst sér til að halda bókinni. En
af því að báðir höfðu dálæti á þjóðlegum
fróðleik hafi þeim blætt í augum að sjá
þessa bók fara forgörðum, því að hún
hafði að geyma margvíslegan fróðleik,
vísindi síns tíma. Þess vegna hafa þeir
teki'ð það ráð að Pétur yngri, sem var
listhagur maður og ágætur skrifari,
skyldi afrita hana, svo að hún gæti
geymzt, enda þótt frumritíð væri af-
hent prófasti til bálfarar. Þetta hefir
prófastur ekki varazt, og þess vegna
er galdrabók séra Einars Nikulássonar
enn til, enda þótt hún hafi verið á bál
borin, og er einn af þremur merkis-
gripum, sem til vor eru komnir frá hin-
um fjölkunnugu Skinnastaðafeðgum.
Nú víkur sögunni til Galdra-Þór-
arins, sonar sér Einars. Hann bjó á Val-
þjófsstöðum í Núpasveit. Fékk hann
gott orð, þótt ramgöldróttur væri talinn,
því að hann beitti aldrei kunnáttu sinni
öðrum til meins, heldur aðeins til þess
að verjast ásóknum annarra og yfir-
gangi. Það er sagt til marks um hvað
Þórarinn var fjölvitur, að hann hefði
getað náð sér í loftanda eða sagnaranda.
Hafði hann þá aðferð til þess, að hann
fór upp á fjall (Valþjófsstaðafjall?),
lagðist þar niður í einhverjum stað á
bakið og horfði í loft upp. Var hann
gapandi, en hafði líknarbelg af frumsa-
frumsa kálfi fyrir munninum. Er hann
hafði legið þarna þrjú dægur, kom loft-
andinn og ætlaði ofan í hann, en sá
ekki líknarbelginn. Og er hann var
kominn upp í Þórarin lokaði Þórarinn
munninum og varð loftandinn þar í
sjálfheldu innan í líknarbelgnum, því a'ð
enginn andi getur komizt í gengum
frumsa-frumsa líknarbelg. Þannig náði
Þórarinn honum og hafði hann síðan
til spásagna.
Þórarinn var smiður góður og lista-
maður í höndunum. Átti hann ekki
langt að sækja það, því að séra Einar
faðir hans hafði verið listfengur mjög
og sérstaklega er í minnum haft hve
snjall hann var á útsaum. Var í Reykja-
hlíðarkirkju lengi forláta altarisklæði,
sem sagt var að hann hefði sauma'ð. Ekki
er vitað hvort Þórarinn fékkst við út-
sáum, en hann var oddhagur vel og
þóttu sumir smíðisgripir hans frábærir.
Um þær mundir var mikill trjáviðar-
reki í Núpasveit og þar fékk Þórarinn
smiðaefni sín. Og þá efnaði hann í mikl-
ar vindskeiðar handa kirkjunni í Hafra-
fellstungu, sem þá mun hafa verið út-
kirkja frá Skinnastað. Voru vindskeiðar
þessar bæði langar og breiðar og mjög
fagurlega útskornar.
egar kirkjan í Hafrafellstungu
var lögð niður, voru vindskei'ðarnar sett-
ar á bæj ardyraþilið, en vegna þess að
það var miklu minna heldur en kirkju-
stafninn, urðu þær of langar. Bættu
menn úr því á þann hátt að saga af
þeim svo að þær yrðu hæfilegar.
Séra Þorleifur Jónsson kom að
Skinnastað 1881 og hélt þann stað til
æviloka (1911). Séra Þorleifur lagði
mikinn hug á öll íslenzk fræði, fornar
minjar, sögu þess og bókmenntir. Hann
mun því fljótlega hafa veitt vindskeið-
unum í Hafrafellstungu athygli. Hefir
hann þá einnig fengið áð vita um upp-
runa þeirra og sögu og séð, að hér voru
miklir merkisgripir, þótt illa hefði ver-
ið með þá farið, en alveg sýnt að þeir
mundu fara forgörðum, ef ekkert væri
aðhafzt, og væri það óbætanlegt tjón.
Hann fékk því vindskeiðarnar keyptar
og sendi þær Forngripasafninu 1895.
Það er því honum að þakka að þessar
vindskeiðar, sem Galdra-Þórarinn á Val-
þjófsstÖðum smíðaði og skar út með
hníf sínum, eru enn við líði og eru nú
geymdar í Þjóðminjasafni.
Þessar vindskeiðar eru annar merkis-
gripurinn sem kominn er frá þeim
Skinnastaðafeðgum.
10 liESBÖK MORGUNBLAÐSINS
Vindskeiðar af kirkjunni í Hafrafelis-
tungu, smíðaðar af Galdra-Þórarni á
Valþ j óf sstöðum.
S éra Jón greipaglennir var fyrst
aðstoðarprestur hjá föður sínum, en fékk
prestakallið 1699, er séra Einar andaðist.
Synir séra Jóns voru þeir Galdra-Ari
og Einar, sem varð prestur á Skinnastað
eftir föður sinn 1737. Séra Jón faðir
þeirra fékk viðurnefni sitt af því, áð
þá er hann blessaði yfir söfnuðinn gerði
hann það alltaf með útglenntum fingr-
um og var talið að honum væri það ekki
sjálfrátt. „Hann var maður skurðhagur
og málari og skreytti hann og þeir
bræður hans vel innan Skinnastaða-
kirkju með líkneskjum og málverki"
(ísl. ævisjtrár). Séra Einar Jónsson lét
af prestskap 1775 og fluttist þá til dóttur
sinnar að Fagradal í Vopnafirði, og þar
dó bæ'ði hann og kona hans í Móðuharð-
indunum úr „vesöld og harðrétti“. Seg-
ii svo ekki meira af honum hér.
Oaldra-Ari bróðir hans mun hafa
dvalizt á Skinnastöðum þar til hann
var fulltíða. Þeir voru aðeins hálfbræð-
ur, því að Ari var af seinna hjónabandi
séra Jóns. Móðir hans var Steinvör Ara-
dóttir frá Sökku í Svarfaðardal og það-
an er Aranafnið komið inn í ættina. Ari
mun ekki hafa verið fæddur fyrr en um
1710, og þegar hann hafði aldur til fór
------------------- 24. september 1967