Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1967, Blaðsíða 13

EITT TUNCUMÁL
FYRIR ALLAN HEIMINN
Effir dr. Mario A. Pei, prófessor
í rómönskum máium við
Coiumbia University í N.Y.
Þorsteinn Þorsteinsson þýddi
III. Framtíðarlausnin
10. Hverju heimsmálið
mun ekki áorka
oss til landa
Lærdómur sögunnar — Afnám
ófriðar — Þúsundáraríki umburðar-
lyndis — Tímabil góðvildar — Mál-
lýzkumyndun — Stöðlun tungumáls
■— Væntanlegt hvarf þjóðtungnanna.
egar búið er að velja alþjóða-
tungumálið, þá hefst starfið við að
koma því á laggirnar. En í fyrstu mun
almenningur vei'ða þess lítið var.
Fimm ára undirbúningstími er alls
ekki of langur til þess að leysa af hendi
það tvöfalda verkefni sem fyrir liggur.
Fyrst kemur starf tungumálanefndarinn-
ar, en það er að slétta út mestu ójöfn-
urnar á útvalda málinu. Ef það er þjóð-
tunga, verður fyrst af öllu að koma
stafsetningu hennar í fullkomið sam-
ræmi við framburðinn. En til þess að
það geti orðið, verður málið áð vera
fullkomlega staðlað, en það er að að-
eins verði viðurkenndur einn framburð-
ur og aðeins ein mynd orða. Að koma
á slíkri stöðlun er tiltölulega aúðvelt
við mál eins og frönsku, þar sem er
þjóðarakademía og almennt viðurkennt
hvað er „rétt“ mál, en það er erfitt við
mál eins og ensku, þar sem vart verður
verulegs mállýzkukynjaðs mismunar.
Það verður að leggja áherzlu á það,
að stöðlun tungunnar og rétt framburð-
arritun beinist aðeins áð hinu alþjóðlega
formi tungunnar, en til innanlandsnota
er mælendum hennar leyfilegt að hafa
þann hátt á um þetta sem þeir kjósa.
Þetta mun þegar í stað gera greinarmun
á þjóðtungunni og alþjóðatungunni,
þjóðin mun halda áfram óreglu sinni og
fornri stafsetningu, en alþjóðatungan
mun koma fram í óbreytilegu, fyrir-
fram ákveðnu formi talaðs máls, þar sem
hvert hljóð svarar til ákveðins tákns í
rituðu máli. Ef mælendur þjóðtungunnar
kjósa að taka upp hið nýja alþjóðlega
afbrigði tungunnar einnig til heimanota,
leyfist þeim þáð auðvitað, enda aðeins
til góðs fyrir þá. Þeir losna þá við flækj-
ur í stafsetningu og málfræði, sem hrjáð
hafa þá öldum saman, og verða eðlileg-
ir mælendur alþjóðamálsins. En það er
alls ekki nauðsynlegt né þess krafizt.
Ef valið fellur á gervitungu, fer fram
svipað fágunarstarf. Fullkomið samræmi
verður að vera milli framburðar og staf-
setningar. Þau atriði í málfræði og orða-
safni, sem or'ðið hafa fyrir verulegri
gagnrýni, verður að taka til rækilegrar
endurskoðunar. Þannig gæti t. d. komið
til mála að losa esperanto við bókstafi
hennar sem eru með yfirmerkjum, með
því einfalda móti að setja í staðinn stafi
úr hinu almenna vestræna stafrófi, sem
esperanto hefur ekki tekið upp, svo sem
q, w, x og y. Það gæti líka komið til
mála að bæta við orðasaínið lista me'ð
sammerkingarorðum úr slafneskum mál-
um og austurlenzkum málum, til þess
að leggja enn meiri áherzlu á að málið sé
hlutlaust og alþjóðlegt.
Þessi endurskoðun á alþjóðamálinu
ætti þó ekki að standa lengur en eitt
ár, og að því loknu kæmi nefndin fram
með hinn endanlega búning þess máls
sem orðið hefði fyrir valinu, og yr'ði hon-
um ekki síðar breytt, nema á hinn eðli-
lega hátt vaxtar og þróunar allra lif-
andi tungumála.
Nú tekur við kennaraþjálfunin.
Þar sem það er undirstaða alls kerfis-
ins, að alþjóðamálið sé innrætt komandi
kynslóðum heims allt neðan frá leik-
skólum með aðferðum eðlilegs víðtals,
þá er það mjög mikilvægt, að þeir sem
ætla að helga krafta sína þessu starfi,
séu uppeldisfræðingar í fremstu röð og
jafnframt menntaðir tungumálamenn
að því er við kemur töluðu máli, ekki
með neinni sérstakri áherzlu á tungu-
málavísindum, almennri fræðslu um
tungumál, tungumálarannsóknum, bók-
menntasögu eða jafnvel málfræði, held-
ur hæfileika til þess a'ð læra og tala er-
lend tungumál með algerlega hreinum
framburði og áherzlu. Það mun ekki
vera auðvelt að safna stórum hópi af
fólki af þessu tagi, en uppeldisyfirvöld-
um landanna mun takast það sama ár-
ið sem tungumálanefndin leggur síðustu
hönd á alþjóðatungumálið. Að loknu því
ári ætti bæði tungumálið og kennara-
liðið að vera tilbúið.
Miklu minni tölu sérhæfðra kennara
má setja til þess að „kenna“ alþjóðamál-
ið í framhaldsskólum, menntaskólum og
háskólum þeim fullorðnu eða stálpuðu
kynslóðum sem óska þess. En það ætti
mönnum samt að skiljast, að enginn sem
kominn er yfir leikskólastigið verður
neyddur til þess að læra alþjóðamálið.
Það verður a'ðeins skyldunám fyrir þá,
sem komast á leikskólastigið eftir að al-
þjóðamálið er komið til framkvæmda,
en það verður ekki fyrr en fimm árum
eftir að það var valið og fjórum árum
eftir að það var komið í sinn endanlega
búning. Það veitir ekki af fjögra ára
þjálfun í tölúðu tungumáli fyrir þá, sem
eiga að kenna það með eðlilegum að-
ferðum sem talmál.
Hér munu sumir fullorðnir lesend-
ur andæfa: „En er alþjóðamálið ekki
ætlað oss?“ Það er það, ef þér óskið
þess, annars ekki. Alþjóðamálið ætti
fyrst og fremst að skoða sem hagræði
fyrir heim framtíðarinnar, börn vor og
barnabörn, sem svo mörgum fögrum
orðum hefur verið farið um, en svo
líti'ð gert fyrir af hverri kynslóð full-
orðinna. Þjóðir heims hafa beðið í marg-
ar aldir, um margar kynslóðir, sem hafa
lifað og dáið án þess að gera nokkum
skapaðan hlut varðandi heimstungumáL
Þær þola að bíða nokkur ár enn í full-
vissu þess að eitthvað verði gert til þess
að greiða götu afkomenda þeirra. Ann-
ars er ekkert því til fyrirstöfðu að læra
hið nýja mál á fullorðins aldri, með erf-
iðismunum, rétt eins og allar erlendar
tungur eru lærðar nú á dögum. Það sem
mestu máli skiptir er, að ef heimsmál-
ið kemur til framkvæmda, segjum 1975,
verður það upp úr næstu aldamótum
talað af ungum fullorðnum mönnum um
allan heim, og aldarfjórðungi síðar verða
fáir sem ekki tala það.
Það mundi vera mjög ósanngjarnt og
ófrjálslegt áð neyða þá sem nú eru full-
orðnir til þess að læra alþjóðamálið.
Auk þess væri það mjög erfitt, jafn-
vel ógerlegt. Látum þá sem nú eru full-
orðnir ráða hvað þeir gera. Þjóðtungurn-
ar munu halda áfram að vera í fullri
notkim í margar aldir hér eftir.
Þeirn sem ekki finnst neitt bagalegt
að kunna ekki erlend tungumál, mun
heldur ekki finnast neitt bagalegt að
kuxma ekki hið nýja mál, sem hann
heyrir talað í kring um sig af unga
fólkinu, því að það talar líka málið sem
hann hefur vanizt. Ef hann langar til a'ð
vita hvað gerist meðal þess, þá lærir
hann nýja málið.
V ér ráðum nú yfir fræðslutækj-
um sem aldrei hafa áður þekkzt í heim-
inum. Nú eru ekki aðeins skólar og al-
menn lestrarkimnátta; vér höfum líka
útvarp og sjónvarp og kvikmyndir með
töluðu máli. Þetta veitir fullvissu um,
að alþjóðamálið lærist fljótlega öllum
sem vilja læra það, eins og börnimum
sem drekka það í sig í leikskólum og
barnaskólum, en auk þess kemur það í
veg fyrir mállýzkumyndtm, klofningu
málsins í fjölda staðbundinna afbrigða,
eins og flest tungumál nú á dögum bera
vitni um.
Landstungumál leysist upp í mállýzk-
ur þegar samgöngur milli landshlutanna
bila. Þáð var ekki fyrr en eftir fall
rómverzka ríkisins, er samskipti innan
þess biluðu og hið mikla vegakerfi
þess gekk úr sér, að latnesk tunga hætti
að vera latína og varð eitt afbrigði af
rómönskum málum og mállýzkum. Á
meðan ríki þetta stóð þróaðist málið
til sífellt meiri einingar. Amerísk og
brezk enska fjarlægðust hvor aðra á
meðan samgöngur voru strjálar og erf-
iðleikum bundnar. Nú eru báðar þessar
tegundir ensku að renna saman aftur
og bæ'ði brezkar og amerískar stað-
bundnar mállýzkur að deyja út og víkja
fyrir einu viðurkenndu málsformi.
Þeir sem halda að alþjóðamál, sem
komið hefur verið á, muni klofna í mis-
munandi mállýzkur eftir stöðum, virða
sögulega reynslu að vettugi. Tungumál
verður heilt og óklofið þegar viðskipti
eru með öllum mælendum þess, en það
verður að mergð af mállýzkum þar sem
slík viðskipti vantar. Viðskipti hafa
aldrei verið jafnmikil sem nú á dögum.
Ekkert annað en einhver stórkostleg
ógæfa, svo sem alger atómstyrjöld eða
geysilegar hamfarir náttúruaflanna, gæti
slitið viðskiptakeðju nútímans.
E n hvað er um alþjóðadeilur og
styrjaldir? Sumir af talsmönnum al-
þjóðatungumála eru svo bjartsýnir að
fullyrða að alþjó'ðatungumál muni al-
gerlega koma í veg fyrir slíkt. Þetta er
auðvitað óskadraumur. Sagan þylur fyr-
ir oss langa runu af borgarastyrjöldum
meðal fólks, sem talaði sama mál. Það
mesta sem sagt verður í þessum efn-
um, er að alþjóðamál kynni að geta út-
rýmt þess konar þjóða- og kynþátta and-
úð, sem sprottin væri af skorti á tungu-
málaskilningi. En, eins og Guérard hef-
ur réttilega sagt, „stundum berjast menn
af því að þeir skilja ekki hvor annan,
en stundum af því að þeir skilja hvor
annan of vel.“ Ef maður veiður fyrir
því, að einhver bófi varpi að honum
á götu ókvæðisorðum á máli sem hann
skilur ekki, þá má vera að hann haldi
alsæll áfram leiðar sinnar í þeirri trú,
að hann hafi verið ávarpaður kurteisis-
orðum, en ef hann skilur orðin, þá er
ekki ólíklegt að hann grípi til hnefanna.
Framtíð þeirra þjóðtungna sem nú
eru uppi er mál sem mjög er vfðkvæmt
oss öllum. Munu þær víkja fyrir al-
þjóðatungumálinu og síðar deyja út?
Eða munu þær haldast áfram jafnhliða
hinu nýja tungumáli?
Málsvarar fyrir esperanto, Basic Eng-
lish, interlingua o. s. frv. fullvissa oss
oft um, að tungumál þeirra eigi „ein-
tmgis“ að skoðast sem hjálparmál við
alþjóðleg verkefni, einkum viðskipti og
ríkjaerindrekstur, og að það muni á
engan hátt hrófla við notkun þjóðtungn-
anna, sem muni halda áfram að lifa og
blómgast þrátt fyrir tilvist alþjóðamáls-
ins.
Þetta er líka óskadraumur, en þáð
er ákaflega vafasamt hvort óskin á rétt
á sér. Alþjóðatunga, gild allsstaðar og
á öllum tímum, mun vafalaust draga úr
notkun þjóðtungunnar, þar sem áhrifa-
svið hennar er takmarkað. Það er al-
kunn regla að slæm peningamynt útrým-
ir góðri mynt úr umferð, af því að allir
vilja geyma góðu myntina til framtíðar-
nota, en tungumál verður ekki tekið frá
til notkunar síðar, nytsemi þess er í nú-
tímanum. Þegar fram líða stundir verða
minni not fyrir þjóðtunguna, en meiri
fyrir heimstunguna. Rithöfundarnir
munu fremur kjósa hið nýja tæki til
birtingar hugsana sinna, sem veitir
þeim aðgang að mörkuðum veraldar-
innar, án þess að þurfa að leggja út £
erfiðar og kostnaðarsamar þýðingar.
Auglýsendur munu líka kjósa það held-
ur af sömu ástæðum. Dante viðurkenndi
það eitt sinn, að ástæ'ðan til þess að
hann samdi rit sitt, Divina comedia, á
ítölsku fremur en á lærðra manna lat-
ínu þeirra tíma, hefði verið ósk hans um
að ná til víðtækari lesendahóps.
Lokaniðurstaðan virðist augljós. Þjóð-
tungur nútímans munu lifa áfram um
aldir, en notkun þeirra smám saman fara
síminnkandi, og loks verða þær að
menningarleifum eins og gríska og lat-
ína nú. Ættum vér að hræðast slíkar
horfur? Hugleiðfð, að tungumál eru sí-
fellt að breytast og að enskan árið 2500
mundi koma nútímamælanda á ensku
fyrir sjónir eins og hún væri erlent
mál. Eftir fimm aldir munu nútíma-
tungumálin vera orðin óþekkjanleg. Frá
voru 20. aldar sjónarmiði væri ef til vill
betra að þau væru smurð eins og þau
eru nú, á núverandi þróunarstigi sínu.
Sú skoðun talsmanna alþjóðatungumála
er þó vafalaust rétt, að þjóðtungurnar
sem nú eru uppi muni haldast við sem
fullkomin viðræðumál um langan aldur
eftir að núlifandi kynsló'ðir eru dánar
út.
Þjóðir framtíðarinnar munu þróa með
sér sína eigin lífsbaráttu, bæði í stjórn-
málum, efnahag og menningu. Gallar
vorra eigin nútímakerfa eru augljósir.
Hví skyldum vér leggja þau óbreytt á
komandi kynslóðir? En alþjóðatungumál
er tæki til skjótra og auðveldra sam-
skipta. Það er hugsanlegt, að sumir ósk-
uðu ekki að láta afkomendum sínum
eftir sumar af stjórnmála- og efnahags-
málastofnunum vorum, en þeir mundu
vissulega vera fáir, sem ekki vildu láta
þá njóta þeirra sigra sem unnizt hafa
á sviði vísinda, lækninga og tækni og
eru tæki til mannlegrar farsældar og
framfara. Og látum oss bæta þar við
enn einu tæki, tungumáli sem geri öll-
um afkomendum vorum án tillits til lit-
arháttar, kynflokks, þjóðernis eða trúar-
bragða unnt að skiptast á hugsunum.
24. september 1967
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 13