Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1967, Blaðsíða 9

legt af því, að jaðar jökulsins, sem þær
draga vatn úr, er ekki yfir 10 km á
lengd e'ða frá Eyfirðingahólum að vest-
an og austur að Ásbjarnarfelii.
Ekki falla neinar ár í Jökulsá að
vestan, nema smálækir á Goðdaladal
en að austan falla í hana tvær ár, Mið-
hlutará og Hofsá eftir Vesturdal. Mið-
hlutará kemur úr Miðhlutardrögum inn
af Hofsdal. Hún er vafalaust lindaá eða
hefur öll einkenni þess. Upptök hennar
eru í ólgandi lindum í tveimur drögum,
rennslið jafnt og hana leggur ekki. Með-
alrennsli hennar gseti verið 6 til 8
kílólítrar á sek. Hofsá hefur upptök í
Orravatnarústum á Austurparti Hofsaf-
réttar og í Hraunþúfudrögum, en ein
kvíslin þar kemur, úr Ásbjarnarvötnum.
Auk þess falla í hana tvær litlar jökul-
kvíslar, sem koma úr krika á milli fella
suður á Ásbjarnarfelli, og heita þær
Bleikálakvísl og Fossórkvísl. Farvegarn-
ir liggja saman við jökulinn, og stundum
er annar farvegurinn þurr. Þessar kvísl-
ar, þótt litlar séu, gera jökullit á Hofsá
á sumrin, en það er eitur í beinum lax-
veiðimanna, því að þeir vilja sjá í botn
í því vatni, sem þeir kaupa dýrum dóm-
um. Með þeim vinnuvélum, sem nú eru
til, held ég, a'ð unnt væri að veita þess-
um kvíslum burt af þessu svæði. Það
yrði gert með því að veita Fossárkvísl-
inni í farveg Bleikálakvíslar inni í jökul-
krikanum en Bleikálakvísl síðan í drag
norður af Illviðrishnjúkum, sem heitir
Svörturústir. Þaðan rennur vatn til Jök-
ulsár eystri.
jí ökulsá eystri mun að jafnaði vera
nálægt því helmingi vatnsmeiri en sú
vestri, enda er vatnasvið hennar miklu
stærra. Svo er hún líka miklu ljósari að
lit, sem orsakast af því, að til hennar
fellur meira bergvatn. Á sumrum, þegar
Vesturáin er kolmórauð, er sú eystri oft
ljósgræn að lit, ef ég er ekki litblindur.
Hún er hið versta vatnsfall, oftast órei'ð
á sumrin fyrr en þá langt fyrir framan
byggð. Frá ármótum og fram að Skugga-
björgum í Austurdal liggur hún í hrika-
legu gljúfri, en þar framar eftir dalnum
á milli bakka. Það má segja, að Austur-
dalur nái fram að Géldingsá, sem er
dagleið frá byggð, enda er þá varla
lengra fram að Laugarfelli en 12 km.
Úr Hofsjökli fellur vatn til Jökulsár
eystri frá Rauðafelli, sem er skammt
austan við Ásbjarnarfell og suður að
Klakk. Klakkur er keilumyndaður hnjúk
ur við austurjaðar Hofsjökuls, dálítið
norðar en um miðju. Þar eru vatnaskil
milli Jökulsár og Þjórsár. Frá Klakk
liggja vatnaskil til norðaustur, og heita
þar Háöldur.
Austur frá Laugarfelli eru hæðir
nokkrar, og skipta þær vötnum til
margra átta. Að vestan er Laugarfells-
kvísl, að sunnan Bergvatnskvísl Þjórsár,
að austan Kiðagilsdrög, Skjálfandafljót
og Bleiksmýrardrög, Fnjóská. Eyjafjarð-
ará kemur ekki hér við sögu. Hún hefur
upptök í botni Eyj afj arðardals nokkru
norðar.
Ekki falla ár í Jökulsá eystri að vest-
an, svo að teljandi sé, nema Keldudalsá
og er hún lítil. Því fleiri eru þær að aust
an, af hálendinu suður frá og úr hinum
hrikalega fjallgarði milli Eyjafjarðar og
Skagafjarðar. Taldar sunnan frá eru þær
þessar: Strangilækur, Hnjúkskvísl, sú
sem hefur upptök su'ður við Klakk, Laug
arfellskvísl, Geldingsá, Hölkná, Fossá,
Hvítá, Tinná, Ábæjará og Merkigilsá.
Allt eru þetta dragár, nema Fossá, vatns
miklar í vorleysingum, og þegar stór-
rignir yfir sumarið, en vatnslitlar á
vetrum.
Fossá er lindaá og ætla ég að geta
hennar sérstaklega, og geldur hún hörku
■ sinnar og illsku, því að ekkert vatnsfall
þekki ég jafn-illt yfirferðar, sem ekki er
vatnsmeira. Hún kemur af Fossárdal,
sem nær stutt austur í fjöllin, og greinist
í tvö drög. í þessum drögum, einkum
því syðra, eru miklar uppsprettulindir,
sem áin verður til af. Hún rennur í mikl
um halla í afmörkuðum farvegi og stór-
grýttum. Til að sjá er hún snjóhvít, eitt
fossfall, og ber því nafn með rentu.
Ekki er hún nema 8 til 10 metrar á
breidd, en þegar farið er yfir hana á
hesti, tekur hún á miðja síðu, og má
litlu muna, að skvettist yfir. Ekki er
gott að reka fé yfir hana, því að oft
spýtir hún því fram í Jökulsá, og getur
þá verið tvísýnt, að þa'ð nái landi. Gang-
andi eftirleitarmenn þekkja harðræði
við hana fyrr og síðar. Þeir verða að
fara úr brókum og vaða berir til að hafa
föt sín þurr. Oft voru fjallalömb borin
yfir ána og stundum allar kindur, sem
fundust fyrir framan. Leitarmannakofi
var við ána að norðan og mun hann
hafa staðið fram um 1920. Hann var ekki
stærri en það, að tveir e'ða þrír menn
gátu legið í honum. Engar dyr voru á
þessum kofa, aðeins gat á þakinu. Þar
var farið út og inn og hella lögð yfir gat-
ið. Heldur þótti reimt við þennan kofa
áður fyrr, og var því kennt um, að
prestur frá Miklagarði í Eyjafirði og
unglingspiltur með honum fórust þar á
dalnum á 17. öld. Þeir höfðu villzt af
leið í dimmviðri á Nýjabæjarfjallí, og
var talið, að þeir hefðu hrapað í Fossá á
svonefndum Vothamarsskeiðum.
Glaumbær í Skagafirði. Séð yfir Héraðsvötn til Ut-Blönduhlíðar.
I Héraðsvötn að austan falla: Norð-
urá, Djúpadalsá, Þverá og Gljúfsá. Tvær
hinar fyrrnefndu eru skaðræðisvatnsföll
í stórflóðum. Vatnasvið þeirra er mikið.
Þær koma úr mörgum og þröngum döl-
um með háum fjöllum í fjallgarðinum
austan Skagafjarðar. Að vestan falla í
Héraðsvötn Sæmundará og Svartá, sem
heitir Húseyjarkvísl, þar sem hún fellur
með Hólminum vestanverðum. Bá'ðar
eru þær meinleysislegar og hóglátar í
samanburði við Norðurá og Dalsá.
E kki hef ég neina hugmynd um, hve
margir hafa drukknað í Héraðsvötnum,
sem sögur fara af. Ég hef ekki haft tíma
eða tækifæri til að rannsaka það, enda
yrði það of langur listi að rekja það hér.
Ég vil þó nefna nokkur nöfn, sem ég
man eftir í svipinn, en ekki má líta svo
á, að það sé tæmandi yfir það tímabil,
sem ég tiltek. Ég get ekki einu sinni til-
nefnt ár éða mánaðardag.
Á fyrri hluta 19. aldar drukknuðu í
Héraðsvötnum Magnús Snæbjarnarson,
bóndi í Héraðsdal, og Sigurður Sigurðs-
son, bóndi á Lýtingsstöðum.
Frá síðustu aldamótum hafa orðið þar
miklir mannskaðar. Árið 1918 var byggð
brú á austurós Héra’ðsvatna. Þar drukkn-
uðu tveir ungir menn, og var annar
þeirra Jóhannes Sigtryggsson frá Fram-
nesi. í vesturósi Héraðsvatna hafa
drukknað eftir aldamót Skafti Sigurðs-
son á Hellulandi, Hallur bóndi í Brekku-
koti, ma'ður Ólínu Jónasdóttur, skáld-
konu, og Jón Ósmann, ferjumaður. Hann
es Jóhannesson, bróðir Jóns bónda á
Ytra-Skörðugili, drukknaði í Húseyjar-
kvisl hjá Húsabakka ofan um ís, eftir
því sem mér hefur verið sagt. Um eða
laust fyrir 1920 drukknaði Pétur Magn-
ússon, bóndi í Krossanesi, í Norðurá, og
loks vil ég segja frá því, þegar kláfur
hjá Flatatungu slitnaði niður, 30. júní
1929, en þá drukknaði Ingibjörg Jóns-
dóttir frá Goðdölum, 19 ára gömul.
E kki held ég, að Jökulsá vestari hafi
verið mjög mannskæð á síðari tímum.
Þó drukknaði gamall maður fyrir sunn-
an Bakkakot fyrir síðustu aldamót. Það
var Sigurður drykkur, sá er getið er um
í Bólu-Hjálmarssögu, og var vinnumaður
•hjá Guðmundi á Ábæ, þegar Hjálmar
var á Nýjabæ. Öðru máli gegnir með
Jökulsá eystri. Hún var hin mannskæð-
asta á 19. öld. Árið 1814 drukknaði Árni
Jónsson, bóndi á Skatastöðum, í Eldhyl,
og dóttursonur hans, Árni Jóhannesson,
Framhald á bls. 14
Brú á Héraðsvötnum eystri.
Svartá. Mælifellshnjúkur í baksýn.
24. september 1967
LESBÖK MORGUNBLAÐSIN’S 9