Lesbók Morgunblaðsins - 15.10.1967, Blaðsíða 6

BASKAR
1 0 0
eftir Eggert O. Proppé
Til eru hér á landi ritaðar heim-
ildir — frá 14. og 15. öld, — er skýra
frá siglingum Baska til íslands-
stranda, og þeir þar yfirleitt nefnd-
ir Spánverjar. En Baskar voru (og
eru enn) duglegir siglinga- og fiski-
menn, og í þann tíma sóttu þeir oft
langt til fiski- og jafnvel hvalveiða.
Fyrir kom að þessir veiðimenn
gengu hér á land í þeim tilgangi að
fá hjá landsmönnum vistir, drykkj-
arvatn eða aðrar slíkar nauðsynjar,
en fengu ekki aetíð blíðar viðtökur,
voru jafnvel drepnir af þeim er þeir
hugðust höndla við. Hefir þetta að
mestu stafað af beyg landsmanna
af ókenndum útlendingum og vitan-
lega fyrst og fremst af því að að-
komumenn gátu ekki gert sig skilj-
anlega; hvorugur skilið orð af því
sem hinn sagði. En Ijót er sagan af
spænska stýrimanninum sem — eft-
ir að félagar hans höfðu allir verið
drepnir — flúði undan óðum bænd-
um og lagðist að lokum til sunds
frá landi, en var eltur á báti og
dauðrotaður með ár. — Fyrir, og
fram að síðari heimsstyrjöldinni
komu hér oft stórir (allt að 11—1200
tn.) spænskir togarar, sem veiddu
í salt hér við land (og við New-
foundland). Allir voru þeir togarar
frá Baskalandi (hafnarbænum Pa-
sajes). Eins var Bilbao, stærsta borg
þeirra, vel kunn mörgum íslenzkum
fiskútflytjendum hér áður fyrr; en
þangað seldu íslendingar (og fluttu
oft á eigin skipum) sinn bezta sól-
þurrkaða saltfisk, enda Norður-
Spánverjar alltaf verið manna vand-
látastir á góðan „bacalao“. — Baska-
húfan (oft ranglega nefnd alpahúfa)
hefir verið vinsæl hjá mörgum Is-
lendingum, en hún er einkennandi
höfuðfat karlmanna í baskahéruð-
unum; er hún ávallt svört, og kall-
ast á þeirra máli: boina, gorra, oft
bilbaina.
B askar eru þjóðarbrot sem byggir
héru’ðin umhverfis Biskajaflóa og hlíðar
vestari hluta Pýreneafjallgarðsins. Á
Spáni er þetta tæplega 11000 ferkm.
landssvæði, sem nær yfir fylkin: Na-
varra og svokallaðar „Provincias Vas-
congadas", sem eru fylkin: Guipúzcoa,
Álava og Vizcaya; — á Frakklandi:
Basse-Navarre, Labourde og Soule í De-
partement Basse-Pyrenées. — Fólk það
sem þessa landshluta byggir er allfrá-
brugðið öðrum innbyggjurum Spánar
og Frakklands, hvað snertir erfðavenj-
ur, menningu og tungumál, og telja sig
fyrst og fremst vera Baska. Ibúar
spænsku baskahéraðanna eru alls um
1,570,000, en innan þeirrar tölu er fjöldi
fólks aðflutt frá öðrum hlutum Spánar
til iðnaðarborga og bæja baskalandsins,
og flestir þeirra eru í Bilbao. Þess utan
hafa ibúar suðurjaðars þessa landssvæðis
glata'ð upprunaiegu þjóðerni sínu við
blöndun við aðra Spánverja, og eru því
aðeins um 750,000 sem með sanni mega
kallast Baskar. Franskir Baskar eru um
100—120 þús. Fátt fólk frá öðrum lands-
hlutum hefir flutt til sveitahéraðanna,
hvort heldur Spánar eða Frakklands
megin. — Á hinn bóginn rekst maður
iðulega á baskisk nöfn í öllum öðrum
héruðum Spánar og fjöldinn allur af
Böskum hefir flutt vestur um haf, eink-
anlega til Mexícó. Þar eru baskisk nöfn
all áberandi meðal þeirra sem teljast til
fremstu manna landsins.
A ð líkamsbyggingu eru Baskar
ekki áberandi frábrugðnir öðrum Vestur
evrópumönnum; þó er andlitsfall þeirra
yfirleitt áberandi mjótt og toginleitt,
kjálka- og kinnbein lítt útstandandi. Aft-
ur eru þeir all sérstæðir hvað blóð-
flokka snertir; flokkur O mjög áber-
andi, en B gætir litt. Hærra hlutfall af
Rh negativt en nokkurs staðar annars
í álfunni; tíðni CDe chromosoma (litn-
inga) há, en af cDE sú lægsta í Evrópu.
Þessar staðreyndir — ásamt hinu sér-
stæða tungumáli þeirra — virðast benda
til þess að þeir séu afkomendur sérstaks
þjóðflokks, alls ólíks og eldri en þeir
þjóðflokkar eru, sem aðrir íbúar álf-
unnar eiga uppruna sinn til að rekja.
Loftslag í þessum héruðum er milt og
rakt, nokkuð votviðrasamt. — Landslag
hæ’ðótt og skógivaxið. Þar eru járnnám-
ur sem nýttar hafa verið til skipasmíða
langt aftur í aldir. — Búskapur rekinn
á smábúum, jarðvegur frekar grunnur.
Velræktaðir túnaslakkar, grasið hand-
slegið með verkfærum sem eru nær því
að vera sigð en ljár. — Bændur stunda
kvikfjárrækt; sauðfé gengur á afrétti til
fjalla, og er sauðfjárbúskapurinn í mörg-
um tilfellum sameiginlegur. Kúarækt
mikil (kýr hafðar í fjósi). Talsverð
ávaxtarækt, epli sérlega þekkt að gæð-
um. Sveitabæirnir standa ýmist nokkrir
saman í smáþorpum, eða á víð og dreif í
hinum ne'ðri hlíðarslökkum. — Fjöl-
skyldu- og ættabönd eru afar sterk og
haldgóð og átthagarækt mikil. Slíkar
eigindir — áður fyrr verndaðar af hefð-
bundnum erfðalögum þess efnis að allar
fjölskyldueignir gengu óskiptar til að-
eins eins erfingja (oftast elzta sonar eða
dóttur) — neyddu oft fleiri meðlimi ætt-
arinnar ýmist til einlífis eða brottflutn-
ings úr landi. Tryggðin við átthagana
kemur fram í ýmsum hefðbundnum sið-
um og venjum og algengara er að menn
taki sér nafn heimastöðva eða húss en
fö'ðurnafn.
H askar hafa orð fyrir að vera heið-
arlegir, duglegir, trygglyndir. Þeir eru
all gefnir fyrir dans, eiga sér mikið af
fjörugum þjóðdönsum, og eru söngmenn
góðir. — Þeir eru strang-kaþólskir, en
hjátrú er rótgróin meðal hins ómennt-
aðri almúga, og sagðir trúa á galdra;
er það eitthvað orðum aukið og á e. t. v.
rót sína að rekja til frægrar herferðar
„magisters“ Pierre de Lancre gegn
galdrakvendum í Labourde á 17. öld. —
Samheldni, ásamt staðsetningu þeirra
svo a'ð segja klofvega á landamærum
Spánar og Frakklands, hafa stuðlað að
því að smygliðja er þeim í blóð borin,
og smygl hefðbundinn og rótgróinn
heiðarlegur atvinnuvegur.
Ekki eru allir Baskar dæmigerðir. I
hinum stærri iðnaðarborgum og iðju-
verum vill brenna við að ekki aðeins
upphaflegir sveitasiðir og rótgrónar
erf'ðavenjur, heldur einnig tungumálið
(euskera), fari veg allrar veraldar. Við
lok 18. aldar var sú tunga þegar liðin
undir lok í Ebró-dalnum og í Suður-
Navarra, og er í dag vart töluð nokkurs
staðar sunnan og austan Pamplona, og
hverfandi í Álava-fylki og stórum hluta
Vizcaya-fylkis. Þau héruð sem enn halda
við hinni fornu tungu hafa bezt varð-
veitt gamla hefð og siði Baskanna, og
er það helzt í hinum rakari strandhér-
uðum. Nú til dags tala allir Baskar
spænsku (og frönsku Frakklandsmegin
landamæranna).
B askar eru iðið fólk, og hafa alltaf
verið talsverðir siglingamenn, enda hefir
fólksfjölgun heimafyrir (fæðingartala
há) átt sinn þátt í landnámi og upp-
byggingu Vesturheims frá fyrstu tíð.
Hvar sem er í hinum nýja heimi má
rekast á samfélög Baska, mest þó í Mið-
og Suður-Ameríku og í vesturfylkjum
Bandaríkja N-Ameríku (aðallega Ne-
vada og Kaliforníu), og hefir dugnaður
þeirra og hæfni, sérstaklega sem kvik-
fjárræktarmenn — einnig 1 gisti- og
Frá borginni Andárrova í hcraSinu
Vizcaya.
4 Uxakerra í Baskalandi.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
15. október 1967