Lesbók Morgunblaðsins - 03.12.1967, Side 7

Sigurður Nordal, prófessor:
RÉTTLEG
UNDIRST AÐA
Þeg-ar ræðumenn tala til þjóðarinnar og vilja
láta það skUjast, að þeir hafi ábyrgðartilfinn-
ingu, taka þeir gjarnan sér í niunn frægar
hendingar úr Lilju þessu til áréttingar. En
raunar er þar ekki allt sem sýnist og þessi
vísuorð Eysteins hafa líklega orðið fleyg fyrir
misskilning eins og próf. Sigurður Nordal hef-
ur bent á í greinarkomi í bæklingi, sem fáir
menn hafa séð. Þessa grein sendi hann bóka-
manninum og unnanda Lilju, Magnúsi heitnura
Kjaran, honum tU gamans á sjötugsafmæli hans
og í árnaðar- og vináttuskyni. — G.S.
Ætli mætti, að í meðjerð tilvitnana (ge-
jlugelte Worte) vœri tvennt nauðsynlegast:
að hvorki væri vikið jrá réttum og upphaf-
legum texta né skilningi. En þess eru dæmi,
að þær geti komið að góðum notum, þótt
misbrestur sé á öðru hvoru, — eða þœr hafi
jafnvel því að eins orðið fleygar, að þœr
vœru rangfœrðar eða misskildar.
Ein algengasta tilvitnun í Passíusálmana
hljóðar: ,,góð meining enga gerir stoð“, og
eru vissulega mikil og sorgleg sannindi í
henni fólgin. Svo er prentað í öllum út-
gáfum sálmanna (XXII,4). En í eiginhandar-
riti Hallgríms stendur: „góð minning enga
gerir stoð“, og er Ijóst af undanfarandi versi
(i frelsisminning úr Egiptó) og sambandinu,
að svo hefur hann alltaf hlotið að skrifa.
Meining er því villa, hvort sem það er prent-
villa, af mislestri eða misgripum, eða nokk-
urs konar lagfæring manns, sem skildi ekki,
hvað skáldið var að fara. Hitt er víst, að í
upphaflegri mynd sinni hefði þetta aldrei
orðið tilvitnun á alþýðuvörum. Það verður
litt skiljanlegt, nema i samhengi við versið
á undan, og hefði sízt verið að skapi tslend-
inga að gera lítið úr „góðum minningum.“
Hvað sem líður þekkingu Islendinga nú
á dögum á „því gamla Lilju kvœði", þá ér
að minnsta kosti ein tilvitnun í það, sem
enginn kemst hjá að kynnast, svo tíðhöfð
sem hún er í ræðu og riti og heimfærð upp
á hin margvíslegustu málefni:
Varðar mest til allra orða
undirstaðan sé réttleg fundin.
Hver getur efazt um, að traustur grund-
völlur sé nauðsynlegur, hvort sem á að reisa
hús, reisa við valtan fjárhag eða koma sér
upp lífsskoðun, sem bilar ékki í umhleyp-
ingum heimsins? En þægilegt er að geta sagt
þessi óyggjandi sannindi með meitluðum orð-
um skáldsins. Að vísu kann sumum að yinn-
ast til allra orða ofaukið, en menn láta gott
heita, að það sé hér um bil eins og stœði
„mest af öllu.“
Lilja er svo frœgt kvæði og henni hefur
verið snarað svo oft á ýmsar erlendar tung-
ur, að langt mál mætti rita um útleggingar
þessara tveggja vísuorða, allt frá Finni bisk-
upi Jónssyni (Hist. Eccl. II, 445. sermonis
fundamentum rectum) til Finns prófessors
Jónssonar (Skjalded. B II, 415-516: med
hensyn til tale — — — den rette grund-
vold). En yfirleitt er þeim það sameigin-
legt að virðast vera dálítið út í hött, eins og
verða vill, þegar seilzt er um hurð til loku
með skilning þess, sem við er átt.
Hvað vakti þá fyrir skáldinu, hvað sem
hann hét og hver sem hann var? Til þess
að komast að því verður fyrst að vita, að
undirstaða í fornu íslenzku ritmáli er ekki
einungis tvennrar merkingar, heldur er í
rauninni um tvö orð að ræða. Annað er al-
norrœnt, í sömu merkingu sem tíðkast enn
í dag. Hitt er myndað með hliðsjón af töku-
orðinu undirstanda (engilsaxn. understand-
an, á nútímaensku understand), sem er tals-
vert algengt í gömlu, íslenzku klerkmán og
merkir: að skilja. í Kristnisögu segir t.d. um
þá Friðrek biskup hinn saxneska og Þor-
vald víðförla: „og talaði Þorvaldur trú fyrir
mönnum, því að biskup undirstóð þá ei nor-
rænu.“ Þetta sagnorð og nafnorð þau, sem
því fylgdu (undirstaða og undirstaðning),
hefur íslenzkan síðar losað sig við eins og
ýmis önnur tökuorð, sem aðeins hafa átt sér
skamman aldur í málinu.
Höfundur Lilju er í 97. og 98. erindi kvœð-
isins að rœða um stíl sinn, afsaka hann og
verja, benda á galla hins tízkúbundna
skáldamáls: þeir, sem œtli að vanda sig, hafi
í kvœðum sínum svo mörg, húlin fornyrði,
þ.e. torgæt heiti og torskildar kenningar, að „
varla verði tölu á lcomið og erfitt sé að kom-
ast að efninu. Honum finnst aftur á móti
mestu varða, að fólk skilji kvœðið, þó að hið
myrka skáldamál (eigi glögg eddu regla)
verið að þoka fyrir þeim tilgangi. Hin um-
ræddu vísuorð (þar sem að, eins og stend-
ur í Bergsbók, er vafalaust réttari leshátt-
ur en til):
Varðar mest að allra orða
undirstaðan sé réttleg fundin —
merkja þá ekki annað en að mestu skipti,
að menn geti fundið réttan skilning allra
orða — að hvert orð sé Ijóst og skiljanlegt.
Það má kalla grályndi örlaganna, að ein-
mitt þessi tvö vísuorð, þar sem slcáldið er
að láta í Ijós vilja sinn að yrkja sem auð-
skildast, skuli hafa verið almennara mis-
skilin en nokkuð annað í kvæðinu. Nema
svo skyldi vera, að bót sé í máli: þessi um-
mæli mundu án misskilnings aldrei hafa þótt
þess virði að vitna til þeirra í umrœðum um
alls konar mál, sem bæði eru óskyld vand-
anum að velja skáldskaparstíl og eru talin
varða miklu meira. Og þó, eru sannindin
í þessum vísuorðum svo lítils virði, þótt þau
séu rétt skilin? Er það ekki eitt af állra
háskalegustu áróðursbrögðum nú á dögum
að nota gömul og góð orð um vinsœl hug-
tök til þess að villa fólki sýn, nota þau í
rangfœrðri merkingu í þeirri von, að fólk
glœpist á þeim — og finni ekki fyrr en um
seinan hina réttilegu undirstöðu.
ingar skyldu láta lausa alla þá, sem
þeir höfðu tekið höndum hérlendis og
flutt utan nauðuga, og konungur skyld:
banna þegnum sínum að verzla við
skattlönd Eiríks af Pommern að við-
lagðri lífslátshegningu. 1434 bannar
enska stjórnin siglingu ti1 skattlanda
Eiríks konungs, án þess að leggja við
líflát. Það var útilokað að stöðva verzl-
un Englendinga hérlendis og Danakon-
ungur virðist hafa áttað sig á þeirri
staðreynd með því að veita öðru hverju
verzlunarleyfi og slaka heldur á hinni
einskorðuðu einokunarstefnu
Heldur dró úr óspektum við þessa til-
slökun, en þegar líða tekur á öldina
taka Þjóðverjar að sigla hingað og þá
slær í brýnu með þeím og Englending-
um og íslendingar dragast inn í þær
deilur, og verður komið að því siðar.
I slendingar höfðu slæma reynzlu
af flestum þeim valdsmönnum, sem
skikkaðir voru hingað af konungi og
einnig af þeim biskupum, sem páfi
veitti biskupsembætti hér. Urðu þessir
biskupar til þess að magna ófrið og upp-
lausn og voru margir þeirrar heilagri
kirkju hin mesta hneisa og sv*ívirðing.
Þegar fréttin barst tíl Rómar um frá-
fall þess fégráðuga biskups, Árna Ólafs-
sonar, hófst mikið kaupphlaup um em-
bættið. Martinus V sat þá á stól heilags
Péturs i Róm, kosinn páfi af kirkju-
þinginu í Konstanz 1417. Ástand kirkj-
unnar eftir kirkjusundrungina var af-
lcitt og efnahagur páfa í molum. Þegar
Martinus V kom til Rómar frá Konstanz
sumarið 1418, var ástand höfuðkirkj-
unnar þannig, að þakið var fallið og
rigndi og blés innum rúðulausa glugga
og gættir. Hjarðmenn nærsveitanna
notuðu kirkjuna sem fjárbyrgi um næt-
ur. Ulfar voru hin mesta plága og rás-
uðu um kirkjugarða að r.æturþeli og
lögðust á líkin. Páfáhöliin var líkust
tóft, glugga og hurðalaus. Féhirzlan
tóm og sérhagsmunastreita með embætt-
ismönnum stólsins. Martinus hófst
kanda að hressa við byggingar og koma
einhverri skipan á embættið og til þess
þurfti fé, embættisala var stunduð eins
og áður, og voru nú prísar mun hærri.
Það er ekki óeðlilegt að ástand kirkj-
unnar í löndum, sem iágu á jaðri
heimsins, væri bágborðið, þegar höfuð-
stöðvarnar voru í slíku ástandi.
ann 6. marz 1426 er gert skip-
unarbréf í Rómaborg, þar sem Martinus
páfi V skipar Jón Gerreksson biskup í
Skálholti. Jón biskup hafði áður verið
erskibiskup í Uppsölum. Hann hafði nú
bætt lifnað .sinn, biskupsdæmi þetta
(Skálholt) sé langt í burtu og þar sé
ekki yfir miklu góssi að ráða „inter
gentes quasi barbaras" meðal hálf-
gerðrar óþjóðar, og að sjálfur hafi hann
ekki annað á að lifa nú en það, sem vin-
ir hans flátd honum í té. — Þannig er
iýst ástæðunum fyrir vali Jóns Gerr-
ekssonar. Hann hefur emnig borgað
vel fyrir embættið, kvittanir eru til
fyrir greiðslum hans. Biskup þessi
hafði verið óþokkaður í Svíþjóð og
hrakizt þiaðan, og þótt „hann hafi nú
bætt iifnað sinn“ þá hefur ekki þótt
vert að veita honum embætti í siðuðum
löndum. Um þetta leyti var töluverður
siðbótaáhugi innan kirkjunnar og með-
al annars hafði kirkjuþingið í Konst-
■ Framhaíld á bls. 13.
Englendingar rændu Ólafsfjörð og Hrisey og eininig rændu þeir fólki, sem
þeir höfðu út raeð sér til Englands.
3. desember 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7