Lesbók Morgunblaðsins - 03.12.1967, Blaðsíða 8

I»ýzkur hermaður frá fyrri hluta 16. aldU
ar, hleður hyssu sína.
E ins og minnzt var á í fyrri grein
hiöfðu byssusmfðir þeg'ar á 15. og 16. öld
geri margvíslegar tilraunir með not-
hæfai aftanihllæður, en þar sem þær
þóttu veikfoyggðari og flóknari að smíð
en hinar einföldu framhlöðnu tinnu-
byssur voru herir Bvrópu vopnaðir hin-
u-m síðarnefndu fram yfir tíma Napó-
leons imikla, þótt len-gur væri v-erið að
hlaða þær.
Ýmislegt var þó reynt tii þess að
auka hleðslulhraðann. Gústaf Adolf,
Svíakonungur, hafði hinn mesta áhuga
á öllu er við kom hernaðartækni og lét
úthúa sérstafca-r patrónur fyrir fram-
hlaðninga herman-na sinna. Hermenn-
irnir fengu skotfæratösku sem fyllt var
með pappahylfcjium. í öðrum enda hylk-
isins var hæfilegur púðurskaimmtur, en
í hinum kúla eða högl. í orustunum
bitu hermennirnir endann af hylkinu
púðu-r megin, hvolfdu innihaldinu ofan
í hlaupið og tróðu síðan pappanum með
kúlunni eða höglunum á eftir. Pappa-
hylkið kom þannig að notum sem fk>r-
hlað. Þetta var margfalt fljótle-gra enn
að skammta púðrið úr horni og troða
síðan forM'aði og loks kúlu ofan í hlaup-
ið. Leiddi þetta til stóraukins skothraða
Svíanna o-g átti ekki hv-að minnstan
þátt í sigu-rsæld Svían-na í þrjátíu ára
stríðinu fyrstu árin. Auðvitað tóku þá
flestir hershöfðingjar þessa aðferð upp
líka og ef-tir þ-að varð eitt höfuðskiiyrði
til þess áð vera tækur til herþjónustu
að hermaðurinn hefði a.m.k. tvær fram-
tennur heillegar í hvorum skolti.
Byssuglaður sálnaveiðari.
í byrjun 19. ald-ar var -uppi prestu-r í
Skotland-i, Porsyt-h að naf ni.. H-ann var
hinn bezti klerkur, en svo m-ikill veiði-
maöur að stundum lá við að hann.
gleymdi skyldum sínum við sóknarbörn
sín í veiðigleðinni. Hann tók eftir því
að styggar endur og aðrir fu-gl-ar, sna-rir
í hreyfimguim, gátlu kom-ið a-uga- á púður-
reykinn frá pönnunni þe-gar hleypt va-r
af og vikið sér undan áður en höglin
næðu til þei-rra. Hann fór þá að gera
til'raun-ir með og tókst að bú'a til tundur-
efni sem va-r svo eldnsemt að í þvi
kviknaði ef aðeins var slegið á það.
Þetta leiddi fljótlega til þess að menn
fóru að búa til h-veBhettur úr málmi.
Þær voru í fyrstu einkum notaðar til
þess að end-ulbæta aðferðir við að kiveikja
og þróun skofvopna — Síðari hlufi —
Egill J. Stardal tók saman

í púðurhleðslu f-ramhlaðninganna,
þann-ig að í stað tinnukveikinigar með
púðu-ri>önnu, sem alltaf var í hættu atf
fyrirhrennsl-u ef vind-ur v-ar eða regn,
hversu vel sem frá þeim var gengið,
kom nú lítill stútur aftast á hlaupinu
með mjóu gati sem lá inn í hla-upið.
Þegar púðrinu var þj-appað ásarn-t for-
-hlaðinu nið-ur í Ma-upið þrýsti-st örlítið
púður nið-ur í stútinn. Yfir stútinn var
hve'lh-ettu-nni hvolft og hún síðan
sprengd með bógs'la-ginu. Byss-uhaninn
eða bógurinn myn-daði skál eða bvolf
yfir stútinn og hvellhettuna og varði
þanní-g andlit og a-u-gu skotman-ns fyrir
púðurneistum eða- málmflauguim frá
hvel'Jhettunni þegar skotið var.
Af þessa-ri gerð framhlaðninga eru
flestir þeir sem varðveittir eru hér á
lan-di og voru notaðir allt fram á þessa
öld.
Uppfinning hins skozka klerk-s var
hreinasta lausnar-orð fyri-r byssusmiði
19. al-darinnar. Sú öld va-r Mn mikla
guliöld h-uigvitsmanna á flestum svið-
um og ekkd sís-t á vettvangi vopna-smíði
og vígbúnaða-r. Vélsm-íði og stálvinnslu.
fleygði fram og vitanlega fylgdi byss-u-
sm-íðin- þeirri þróu-n.
Skömmu fyrir miðja öldina tókst að
framleiða skothylki sem stin-ga mátti
i-nn í by-ssuna að atftanverðu og sem
hafði k-veikj uútbú naðinn inn-byggðan.
Þetta var ýmist gert með því að setj-a
hvellhettu inn í miðja púðurhleðslu
skothyl-kisins o-g sprengja han-a- þar með
lön-gum pinna eða nál, s-em sló í .gegnum,
patrónuhylkið, eða með því að smíða
messingpatrónur með rön-d allt í kring,
sem fyllt va-r atf tundu-reifni, sem spra-kk.
við það að byssuh-aninn sló á röndina
þar sem hún ilá við Maupbrúnina. NáL-
arbyssan tó-k öflug skothylki og va-r not-
uð með miklum árangri af Prússum í sjö
vikna stríðinu 1866 og fransk-prú-ss-
neska stríðinu 1870, enda þútt beita
mætti þá að hún væri a-ð verða- úrelt.
Randpatrónan er talin fundin upp af
frönskum manni, Flobert að n-afn-i, og
lifir enn þann dag í da-g góðu Míi í
hinu merkilega- afk-væmi sínu, litlu kal.
22 patrónu-rmá sem allir þekkja. En skot-
hyiki með þessháttar kveikj-uútbú-naði
Lásbogi af vönduðustu gerð frá miðri
16. öld.
gátu aldrei orðið mjög öflug vegn-a þess
hve veik brúnin va-rð að vera svo ham-
arinn næð-i a-ð hnoða hana til þes.s að
sprengja tundrið.
En loksins ár-ið 1866 datt tveimuir upp-
fmnngamönnum, Ameríkumanninum
Berdan og En-glending-num Boxer í hug
að bora -gat á miðjan botn patrónu úr
messing og festa hvetlh-ettuna- þar. Eftir
það voru nær allar riffilpatrónur gerð-
ar ú-r málmi, en haglapatrónur oftaet úr
pappa með messingbotmi og hvelifaett.a-n.
sprengd mieð hamri eem sló á líti-nn
pi-nna.
Gullöld vopniasmiða.
Þegar nothæf-t sfcotihylki hafði loksins
verið smíðað, spruttu uppfinningamenn
og -byssutframleið-endur fram á hverju
strái. Enda þótt 19. öldin hafi stundum
ve”ið ta-ldn friðsöm öld, líM-ega atf því að
ekfci varð Evrópusty-rjöM a-llan síðari
Muita hennar, skorti ekki styrjaldi-r, sem
juku mjög eítÍTspu-rn skotvo-pna og her-
rækja. Krkns-stríðið, borg-arastyrjöldin í
Bandaríkjunum, Bisma-rcksstyrj aldirn-air
við Dani, Austuirríkismenn og Frakka,
átök Breta við innfædda í nýflendum
sínum, Balkainstyrja-ldirn-ar og fleiri
hernaðarátök færðu hergagnaframleið-
endum og vopnas-ölum næga markaði og
gáfu hugvits-mönnum tækifæri til þess
að spreyta sig við að finna afkasta-
meiri drápstæki. Við þetta bættist svo
hin mikl-a eftirspur-n eftir veiðibyssum
þe-gar víðáttumikla-r veiðilendur Norð-
ur-Am-eríku Atfrík-u og Asíu urðu að-
gengilegar hivíta mannin-um.
Band-a-ríki Norðu-r-Amieríku urðjr eink-
um mikill vopnaframleiðan-di en-da var
öhemjustór markað-uir fyrir alls kyns
skötvopn. Þar var gnægð veiðidý-ra og
fiestir landn-emar og bændur reiddu sig
á veiðilfang ti matar. Fjölmen-n stétt at-
vinnuveiðimanna lifði á því að selja
kjöt og húðir veiðidýra, einkum buffl-
anna, til stórborganna, ba-rd-a'gar við Indí
ána voru daglegt brauð í bygigðum
frumbyggijann-a. Lög-gæzlu var víðast
þáð ábótavant á hinum nýbyggðu svæð-
uim að menn -urðu að vera reiðu-búnir
að 1-áta vopnin tala máli sínu þ-egar í
harðbakkann sló. Allt þe'tta- varð til þ-essi
að skotvopn u-rðu jafn sjálfsagðu-r hluti
af búnaði amer-ikumann-sinis sem buxur
og skór.
Á fyrstu áratu-gu-m al-darinnar tókst
Band'aríkjamanni-nuim Elipath Remingt-
on a-ð -bora- byssuiMaup úr massívum
stálsívalningum sem voru miklu traust-
ari en hla-upin sem voru vafin úr járni
og stálræm-u-m o-g hituð saman. Reming-
ton stotfnsetti verksmiðj-u 1836 og hótf
stórframleiðslu á riffilhlaupum og full-
gerðum skiotvopnum. Árið 1866 stoínaði
skyrtusauma-ri einn að nafni Ol-iver
Winchester verksmiðju til þess að fram-
leiða margskota rififil sem fundinn hafði
verið upp í bo-rigarastríðinu atf manni að
nafni Spencer og notaður atf Norður-
ríkjamönnum. Suðurríkjamenn kölluðu
þessa byssu djöfuls ófétið sem Yankee-
arnir hlæðu á sun'nuidögu-m og skytu síð-
an m-eð a-lla vikuna.
Nokkru fyrr höfðu félaga-rnir H-oreas
Smith og Daniel Wesison búið til hjól-
skammJbyssuna- s-ern tó'k 6 sko-t. Samú-el
Colt smíðað-i svipaðar byssur og beita
má að Bandaríkjam-enn hafi verið ein-
ráðir um framleiðs-lu þes-sara byssa síð-
an. AUir þekkja þessar tayss-u-r út kú-
rékamyndunum og má hei'ta að þær s-éu
óaðskiljanle-gur Muti amerísku kúasma-l-
anna í tíð villta vestursins.
Margir fleiri bandarísk-ir upptfinninga-
menn glíimdu við en-durbætu-r á skot-
vopnum enda vair þetta ví-s gróðaveg-ur
ef vel tókst til. Einna frægastur þeirra
var Jofan Browning (1805—1926) sem
vann lengi á vegum Winchesterverk-
smiðjann'a. Hann kom fram með fjöl-da
af n-ýjung-um og varð einkuim kunnu-r
fyrir smíði margbrotinna magasín-
riffla sem þ-oldu h-in sterkustu skottfæri.
Frægastu-r varð faann fyrir smíði sj'á-ltf-
hlæða og vélbyssna bæði s-tór-ra og
sm-ár-ra. Sport-mönnum er hann ku-nnur
fy-rir að smíða sjáltfhlaðna haglabyssu,
sem h-ann fa-nn upp sköm-mu fyrir fyrri
heknsstyrj'ölldina og e-r -enn framle-idd
nær óbreytt í dag. Huigmynd bans bygg-
ist á því að nota baksla-gið, sem verðiur
í hvert sinm sem hleypt er aí byss-u-, til
þess að hrind-a hlaupi-nu- atft-u-r í sl-eð-a.
Þessi hr-eytfxn-g er síð-a-n nýtt með víxl-
v-erkandi gormum og fj-örðrum til þess
að -henda út tó-mu patrún-unni, setja- nýtt
skothylki upp í hl-aupið, spenna bógmn
og iæs'a lásnum fyrir næsta skiot. Win-
chesterfy-rirtækið mátti þó sjá á etftir
þessa-ri byssu í hen-dur Belgíumanna, því
forstjóri þeiss tímdi ekki að borga hin-
-uim snj-alla hugvitsmann-i ágóðalhlu-t fyrir
sölu þessarar frálbær-u uppfinnin-gar. En
áður hötfðu sértfræðingar Winohester
gengið svo vel1 frá einkaleytfiiskaupumi
að engin leið var að -fara í kringum hug
mynd Brownin-gs né stæla ha-na þar til
einkaleytfið rann út,
Mauserrifflar varu notaðir báðum megin skotgrafanna á flestum vígstöðvum fyrri
heimsstyrjaldaarinnar.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
3. desember 1967