Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.1968, Blaðsíða 3

Siglaugur Brynleifsson: I. hluti
UIMI3AIMFARI,
IMÚTIMA LJÓÐUSTAR
Chateaubriand
Puschkin
N ú á dögum ©r taliað og ritað um
rómaretísku stefnuna sem löngu liðna
stefnu, en þegar bókmenntasaga 20.
aldar verður rituð eftir fimmtíu eða
sextíu ár er ek'kert líklegra heldur en
þær bókmeinntastefmur, sem einikemna
fyrri h'iuita 20. aldar verði taldar róm-
antískar, eða afsprengi róman-
tísku stefnuinnar og berandi í sér höf-
uðeimkenni hennar.
Stjórmarfa'rsl'egair breytinigar í
frönsiku stj ónnarbyditingunini, iðmbyltinig
in og kenninigar Rousseaiu, ásaimt lausn
frá niðurskipaSi'i heimsmynd rational-
ismans, sem var erfð frá renesance og
klassík, ieysir úr viðjum öfl, sem fá
þá framrás, sem síðan hefur tíðkazt að
nefna „rómantík" í bákmieimntum. I
skáldsikap stangast þessi stefnia á við
hina klassísfcu s'tefnu. Skáld þes'sanar
nýju istefnu leitaisit við að „tjá hvötina
til þeirra djúpa, þair sam kveikja nýs
lífs og frumileika á sín upptök“ (Schieg-
el: Vorlesungen uber schöne Liteiratiur
und Kunst 1801-04). Þessi stefna var
ainöstæð hinni kia'ssísku sem byggðisit
á „mimesis“ (A'ristóteles) e'ftirmyndun
á náttúrunni og var því tjiáning sam-
mannlagra fyrirbi-igða, eftirimyndun
þeirra, og hiaut því alltaf -að höfða
til aimenns skiiniings samfélagsins. í
munni Schilege'is þýldi orðið rómanitík
meina heidur en nýr sitilsimáti, það
þýddi einnig nýjan máta að skynja
raunveruil'eikann og tjá hann.
Á Þýzkailandi kom einniig til áhugi
þýzkra heimspekinga og skálda á að
brjótaist undam hinni klassísku frönisku
ihefð, sem hafði orðið til þess að stemma
stigu við þróun þýzkra bókmennita og
þjóðtunigunnar. Þýzkt ritrmál efilist á
sínum tíma af trúarlegum hvötum, þ.e.
á isíðskiptaitímunum, en veraldlegar bók
menntir voru al'ltaf stældar að frönsk-
um hætiti og franskan var mál þeirra,
sem við slikt fengust.
Sjálfsmeðvitund Þjóðveirja sem Þjóð-
verja birtist einnig í kenningum Herd-
ers um vaxtarbrodd og þroska þjóð-
menningar sem lifandi fyrirbrigð-
is. Menn sættu sig ekki lengur við
þurra skynsemisstefnu og iedtuðu því
tilgangs handan ailra útiistana ency-
klópædistanna. Þeir leituðu þess, sem
er frumorsök aiira hluta. Spurniing
þeirra var af trúanieigum toiga, en svar-
ið hlaut ekki endiiega að vera Guð.
Einhverskonair náttúrudúlispeki, „djúp“
Schiegals, uppspretta ails annarsveg-
ar og söguheimspeki Hegels hinsvegar,
þiróun manna til æðri sviða, ákveðin
tilætiiuin mennskriair sögu.
Rómiantikeinairnir sýndu raun-
veruil'eikann í nýju ljósi, síbreytiliegain
og iúlarfúlan, vegna þeiss að skynjun
þeirra var önnur, víðari hinni skyn-
semisbundnu skynjun fyrri tíma. Svið
undinmeðvituindarininiar lukust upp.
Hlutirnir voru e'kki lenguir ákveðinm-
ar m'erkingar, hver einstaklinigur sá
þá í isínu ljósi. Tilgangurinn varð ým-
ist að sameinaist náttúrunnii eða slíita
tengslin við hana. Þetta keimur frá
Faust. Togstireitain milll'i þe®s að trúa
á æðri og eilíían tiigang og hins að
leita yfirskilvitslegs friðar í djúpunum.
Dulspeki og sú trúarfiega innlifiun, sem
rómantíkerar töldu feafa átt sér stað
ó miðö'ldum, þar þóttust þeir finna
skyldleika við og hliðstæðu við eig-
in innllifun. Saimfara þessuim áhuga
tendraðiist áhuigi á þjóðlegum verðmæt-
um og þjóðtungum, þetta einkenni
stefnunnar kemur eimkum í ljós eiftir
útgáfu „De rALlemagne“ eftir Frú de
Staei, 1813. Hún vair vinkona og sam-
starfskona Schilegels. og með riti sínu
mótaði hún hina rómantísku hugmynd
og þá heifst hið gróskumikla tímabil
málrannsókna, þjóðlaga og sagnasöfn-
unar, en sú starfsemi átti gífuri-egan
þátt í víkkun málsins og fylgdu því
ný tjáningaform.
Hið nýfengna frelsi til sjálftjáning-
ar og grunurinn um ókannan'leg dýpi
eigin sálair gerðu skáldin bæði. úthverf
og innhveirf. Þau töldu sig tjá tilfimn-
ingar og boða hvötina til hins upp-
runalega, boðendur einfaldra lifnaðar-
hátta og andstæðinga allra regla og
tildurs falisfcra tóna.
En rmeiri hlurti þeirra varð að nokkru
leyti fráhverfur samtíðarmönnum sín-
um, þeir voru einmana, innhverfir og
leitaindi ýmissa afllia í eigin sál, sem
leddlii þá ofit á hættuleg ernstig og
vakti með þeim hættulegar kenndir og
hugmyndir. Einstaklingshyggja þeirra
varð svo peirsónuleg að þeir urðu vart
skildir.
Rousseaiu er sá, sem fyrstiur hrífur
einstakliniginin úr viðjum þjóðfélagsiins,
hann er fyrsti einmaninn og undanfari
rómantíkeranma. Rómantí kerarnir dáðu
hina frumstæðu, eins og Rousseau, þeir
höfðu samúð með, eða þóttust hafa
samúð með uitangarðsmöninium þjóðfé-
lagsins. Sjálfsskoðun og sjálfshyggja
er inntak verka Rousseau og rómian-
tíkeirarnir hóldu þeissu starfi áfram, þótt
þeir þættust haldnir samúð með utan-
garðsfól'ki, var samúð þeirra oftaist yf-
irfærsla fiá samúðinni með sjállifum sér.
Ast þairra varð alltaf ófullnægð og bar
í sér ástina á ástinni. Ti'Lfminingialif
þeirra eins og það biirtist í verkum
þeirra var fuLllkoimin sjá'lifhverfing. Vin-
sæit tjánimgarforim þeirra voru bréf,
dagbækur og sjálifsævisögur.
Sjálfskoðunin var eitt höfuðeinlkemni
rómantísku skáldanna, mynd þeirra af
sjálfum sér var breytileg. Þeir gátu
ekki fundið endurkastið af sjálfuim sér
né friðmælzt við umíhverfi sitt og ríkj-
andi þjóðfélagsástand. Þeir Leita inn á
við og finna þar „annað sjáLf“, ó-
þekktain ei'nstakling, stundum óhugn-
anlegan. Rómantíikeramir kafá niðuir í
eigin sálardýpi, eins og þeir kaifá niður
í aililt hið duLarfuilla, óskapn'aðinn, hið
yfirmátit úr ulega.
Þeir fllýja raunveiruleikanm, sem þeir
geta eikki sætt sig við né ráðið við og
finna dullvitundina, sem er fad'in fyrir
aillri skyni gæddri meðvitund og þar
opnast þeim uppspretta, sem seður
óskhyggju og drauma þeir.ra. Þeir finna
fyrir „hinum“ í sjálfum sér, sem er
ekki þedr sjálfir. Dómari þeirra og djöf
ul'l er ætíð í ferð með þeím. Dúlvit-
undin varð ekki öguð af meðvitund-
inni, en þaðan streyma óljósar tilfinn-
inga'i-, hvatir og dr'aumkemnd víma, sem
ekki verður höndluð með kaldri skyn-
vitiund. Því hneigjast þeir ti/1 rökkvaðra
sviða, óhugnaður, hrikalei'ki, kirkju-
garðsstemmninigar og sjúkar og ó-
mennsikar hvaitir verða þeim freisting.
Þeir lifa andair'takið, bíða eftir inn-
blæstri og láta gamminn geisa, stemmn-
ingair ráða verkum þeirra. Tjáning
þeirra skortir nákvæmni og Skýrleika
klassíkurinnar, en verður kraftmeiri og
ofsafylilri, höfðar til tilfinnimga og und-
irvitundar. Ímyndunaraflið ræður og
skörp skil draums og vitundar þurrkast
út. „Alles wird in der Entfernurag
Poesie: ferne Berge, farne Menschen,
ferne Begebenheiten. Altes wird rom-
antisch“ (Novalis).
Rómantikin hefur mótað alla lista- og
bókmenntasögu Evrópu. Réttur lista-
mannsins og skáldsins tál þess að tjá
tilfinningar síraar eiras og þeim líkaði.
-var talinin lafdráttarlaus. RationaLism-
-inn hefist með renesarasaraum og var
. orðinn áils r áðaradi um daga upplýs-
ingarinnar á síðari hiuta 18. 'aldar. Ein
með rómaratikinni hefst andstæðan.
Aldrei fyrr haiði verið taiað með sltkri
fyririitningu um skynisemi, skírieiko,
sjáLfsaga og skarpa hugsun og af róm-
antíkerum. „Þeir, sem leggja hömliur á
þrár smar, gera Slíkt af því að þrá
þeirra verður auðveldlega hamin“ er
'hafit eftir Bliaike. Rationalisminn hófist
aftur til gengis í vísindum og hag-
fræði, en rómaratíkin hefur síðan mót-
að bókmennta- og listasögu Evrópu
meira og minraa og mótar eiranig mat
raútímamainna á klassíkinni.
Miðaldir voru „útópíia“ rómamtíker-
anna, þaragað sóttiu mörg ská'ldanraa
kveikjuna að ver'kum síraum þ.e- til
þeirrar hugmyndar, sem þau gerðu sér
um miðaldir. Þau voru þreytt á eigin
samtíð og töldu draumsýn síraa haifa
átt hliðstæðu á miðöldum. Söguskiiln-
ingur og mat rómantikera á eigin sam-
tíð staifaði af ótta og dásömun þeirra
á miðöldum af löngun til þess að flýja
inn í fortíðima. Söguskyn rómantík-
eranna varð mjög frábrugðið sögu-
skyni fyrri tíðar manraa. Menn voru
fulLvissir um tilgiarag mamn'legrar sögu,
skynsamlega þróun að ákveðrau mainki,
sem væri samsömuð um aillan heim.
Skynsemin var alls staðar gild. Róm-
antikerarnir brutu þessa mynd, þeir
töldu að skyrai9emin birtist í margvís-
Legum formum og að sögusviðið væri
afmarkað af roaltoi hvers tímabils, sög-
unni mœtti skipta í afmörkuð sér-
stök tímabil, sem mótuðust af anda tím-
anna og verða að skiljast í teragslum
við þá og arfleifð frá fyrri tímabilum.
Einnig varð sú ökoðun ríkjandi, að
hver þjóð og þjóðflokkur væri ein-
stakur og befði í sér fóJgna einhvers-
konar ,,þjóðairsá|l“ sem yrði stöðuigt
uppspretta menningarsköpunar. Til
þess að skilja „þjóðarsá'lma" yrðu menn
að rannsaka upphaf þjóðar og tjánirag-
arforrn hennar, þá fyrst og fremsto
þjóðtuniguraa. Þjóðtungurnar voru hver
annarri fráþrugðnar, áherzlur og blæ-
brigði og inntak orða yrðu aðeins full-
skilin af eigin þjóð. Þjóðtiungan var
samkvæmt keraningum Herders árang-
ur margra ailda þróunar og árangur
sameiginlegrar arflleifðar, upprunnin í
mistri forneskjunniar. Sama vildi hainn
segja um myndun þjóðanna. Ættin, jarð-
vegurinn, loftslagið, umhverfið, reynsl-
an eða kynstofninn, landið og sagan
mótuðu hverja þjóð, sem var talin láf-
ræn heild. Þjóðir voru efcki mótaðar af
einstaklinigum, þjóðin mótaði einstoakl-
ingana.
Af þessum kenningum leiddi sú skoð-
un, að einsbaklingurinn og þjóðimar
væru sköpun sögunnar og sagan væri
í etöðugri breytiragu. Menningin tekur
breytingum „allt er í heiminum hverf-
ult“ er inratak söguskoðumar rómantík-
Framh. á bls. 4
26. MAÍ 1968
LESBöK MORGUNBLAÐSINS 3