Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.1968, Blaðsíða 10

Síðia vetrar og í vor hefur leikritið
Vér morðingjar, eftir Guðmund Kamb-
an verið sýnit í Þjóðleikhúsiniu. Yngri
kynslóðin að minmsta kosti, hefur haft
minni kymni af Guðmundi Kamban en
vert væri, og ég býst við, að það hafi
komið mörgum gleðilega á óvart, hvað
Morðingjarnir eru einstaklega gott verk.
Guðmundur Kamban; allir kannast við
mafnið og allir vita, að hann skrifaði
Skálholt og nokkuð af ieikrituim, en er
það ökki æviniega svo, að það sem ný-
ast er af nálimni tekur huga okkar
allan og þessvegna á það sem eldra er
erfitt uppdráttar í samkeppninni um at-
hyglina.
Þeir sem ekki hafa séð neitt eftir
Guðmund Kamban eða lesið verk hams,
hafa tæplega átt von á því að Morð-
imgjarnir búi yfir öðnum eins kymgikrafti
og raun ber vitni um. Að vísu er framið
þama eitt raunverulegt morð, sem sýn-
ist þó kannski ekki vera aðalatriðið.
Leikritið fjallar mikiu fremur um það
hvernig fólk myrðir hvert annað í dag-
legri sambúð; myrðir hvert annað með
göllum sínum og vanköntum. Það má
Jíka segja að leikurinn fjalli um það,
hvað fóliki veitist erfitt að setja sig
hvert í annars spor. Jafnvel hjón geta
þetta ekki, og ættu þó að þekkja vel
hvort til annars. Og þeim sem er það
áskapað að elska aðeins sjálfan sig,
getur hjónabandið varla orðið til mikill-
ar farsældar.
Enda þótt liðin séu har'tnær 50 ár-
síðan þetta lei'krit var skrifað, eru vanda
málin enn hin sömu; mannlegt eðli breyt
isrt ekki til muna á hálfri öld- Þess
vegna stendur þetta leikhúsverk svo
frábærlega af sér rás tímanis, og ég tel
það, ásamt Fjalla-Eyvindi, bezta leikrit
eftir íslenzkan höfund, sem ég hef séð.
Á fyrstu áratugum aldarinnar var
ekki blómiegt að hugsa til búsetu á
íslandi fyrir þann mann, sem hugðist
helga sig ritstörfum einn og óskiptur.
Þá kom rithöfundum sú leið helzt til
hugar að setjast að í Danmörku og
skrifa á dönsku. Þetta gerðu þeir Jó-
hann Sigurjónsson, Guðmundur Kamb-
an og Gunnar Gunnarsson. Það áitti
ekki fyrir Guðmundi Kamban að liggja
að flytjiast heim aftur úr þeirri útlegð,
sem hann hafði sjálfur tekist á hendur
til þess að geta helgað sig ritstörfum.
Hann var myrtur í Kaupmanmahöfn, 57
ára gamall, undir stríðsiokin 1945. Eftir
að hann lauk stúdentsprófi gisti hann
ísland aðeins sem gestuir. Það er því
ekki að undra þótt við þekkjum Guð-
mund Kamban minna en vert væri, og
til þess að bregða upp einhverri mynd
af skáldinu pensónulega, hef ég snúið
mér til bróður hans, Gísla Jónssonar,
fynrum alþingismairms. Gísli var einiu
ári yngri en Guðmundur; hann er nú
79 ára gamal'l en því mundi nú raunar
enginn trúa, sem sæi hann. Aftur á
móti hefði Guðmundur orðið áttræður
nú í júní, ef hann hefði lifað.
Gísli Jónsson býr að Ægisgötu 10 hér
í borg; það er í námunda við slippirm
og þaðan sér vel yfir höfnina og sund-
in. Einn dag í maí stóðum við saman
við glu'ggann á einkaskrifstofu Gísla og
virtum fyrir okkur þetta útsýni og sá-
um, hvað kuldanum hafði tekizt að varð
veita snjóinn, sam enn lá á Esjunni
niður undir jafnsléttu. Á veggnum gegnt
glugiganutm hékk málverk Eggerts Guð-
mundssonar af Guðmundi Kamban, og í
bókahillu standa verk hanis öll.
— Voruð þið líkir bræðurnir, spurði
ég.
— Við vorurn svo líkir, að okkur var
oft ruglað saman. Ég er ekki að segja
þetta til að gorta af því, heldur var
það staðreynd. Til dæmis um það get ég
sagt þér, að ég komi til Hafnar eftir
að Guðmundur dó og kom þá í bóka-
búð, þar sem Guðmundur hafði oft kom-
ið, enda þekkti kaupmaðurinn hann.
Hann hafði aldrei séð mig áður, en hon-
um fannst Guðmundur ganga inn ljós-
lifandi, þegar ég birtist.
— Voruð þið mörg systkinin?
>— Já, við vorum 14 og Guðmundur
var 7. bamið í röðinni. Þegar hann
Rœtt við
Gísla Jónsson um Guðmund Kamban
fæddist bjuggu foreldrar okkar að Litla
bæ í Bessastaðahreppi, en rébt fyrir
aldamótin fluttum við í Skildinganes og
árið 1901 að Baikka í Arnarfirði.
— Varla hef.ur það verið algengt á
þeim árum, að böm úr svo stórum syst-
kinahópi væru send til náms í rnenmta-
Skóla.
— Nei, enda var Guðmundur sá eini
okkar systkina, sem stundaði langskóla-
nám.
— Og hveæ var ástæðan til þess?
— Áistæðan var fyrst sú, að hann
skar sig nokkuð úr hópnum, þegar á
unga aldri. Hann var afskaplega fín-
gerður og viðkvæmur og hafði sterka
andúð á öllum óhreinindum og líkamlegri
erfiðisvinnu. Móðir oikkair skildi hann
bezt, mæSumar sjá oft betur en feð-
umir, hvernig eðli barnanna er. Það
er víst að Guðmundur var frá unga
aldri ákveðinn í að verða rithöfundur.
Móðir okkar sá, að Guðmundur yrði
e'kki á réttri hiilu við sjósókn eðaaðra
erfiðisvinnu og hún fékk því framgengt,
að honum var komið í menntasfcólann.
Þar hóf hann nám árið 1904 og lauk
stúdentsprófi árið 1910.
— En var hann þá heimavið á sumr-
in?
— Nei, flest námsárin vann hann við
blaðamenmsku hjá ísafold, undir hand-
leiðslu Björns Jónssonar. Eln það mætti
kannski skjóta því hér inn til gamans,
að þegar á þessum árum hafði eitt leik-
Tit verið leikið eftir h-ann. Það var heima
í Arnarfirði. Hann var komungur, þeg-
ar hann Skrifaði þetta fyrsta leikrit
sitt og aldrei hefur það komið á prenit,
enda mun hann sjálfsagt hafa eyðilagt
það. Hann var fjórtán ára gamall, þegar
hamn samdi það árið 1902. Það var leik-
ið í pakkhúsi þarna fyrir vestan og
það var að sjálfsögðu fóikið úr sveit-
inni, sem lék.
— Mamstu hvað leikritið hét?
— Það hét Svikamillan og það er
einkenniieg tilviljun að ungur maður,
sam hét Árni Benediktsson, lagði honum
til hugmyndir, en Ár'ni þessi er aftur
á móti faðir Be'medikts Árnasonar, sem
isett hefuæ upp lieikritið Vér morðingj-
ar nú í Þjóðleikhúsinu. En þetta þótti
á þeim áirum góð skemmtun þama fyrir
vestan.
— Ég hef einhvemtímia heyrt, að
Guðmundiur hafi haft miðilishæfiíei'kia.
— Já, það er rétt, að hann hafði
þessa hæfileika framan af og starfaði
meira að segja sam miðill fyrir Einar
H. Kvaram og sálaimaninsókinarfélagið.
Eins og þeir muna, sem komnir eru til
vits og ára, var mikið fjör í spíritistm-
anum á þessum árum og heitar og harð-
ar deiluir um þá hluti. Guðmundur skrif-
.aði meira að segja bækling í einhvers-
konar miðilsástandi, eða með „ósjálff-
mðri Skrift“ eins og það var kaí.lað.
Ég á bæklinginn raunar ennþá; hann
heitir „Úr Dularheimum“, prentaður
1906. Umdirtitill: „Ritað hefur ósjálf-
rátt, Guðmundur Jónsson“. Kannski er
það athyiglisverðasta við þennan bækl-
ing, það sem Björn Jónsson skrifaði í
eftirmála við kverið, en þar sagir svo:
„En nákvæmlega stendur oss á sama
um það, hvað fólk heldur um, hvaðan
ævintýrin séu runnin. Sjálf bera þau
það með sér, að stórskáld hefur um
þau fjallað. Það dylst þó engum.
Ég tek það fram, að hvorki vér —
né G.J. sjálfur — fullyrðum neitt um
hvaðan ævintýri þessi eru runnin. En
séu þau komin frá honum sjálfum (G.J.,
þ.e. undirvitund hans; um annað er ekki
að tala), þá — heill þér, Ísland, og
seytján vetra skáldkonungi þínum“.
— Björn Jónsson hefur reynzt sann-
spár.
Já, en Guðmundi hélzt hinis vegar
ekiki lengi á miðilsgáfunni. Á sáðari
hluta mennitaskólaáranna í Reýkjavík
veiktisit hann hastarlega. Þeir Einar H.
Kvaram, Haraldur Níelsson og Imdriði
miðill skutu þá á fundi þvi þeir höffðu
að sjálfsögðu trú á því, að hægt væri
að koma Guðmundi til hjálpar með amda
lætoningum. Á þessum fundi þeirra kom
fram andalæknir, og kvað hann Guð-
mund hafa veikst hastarlega af berkl-
um og kvaðst hann mundi taka að sér
að sjá um lækninguna. Tæki lækmimg-
in níu daga. Hins vegar tók hann þeim
vara fyrir því að ná í venjulegan lœikni
til Guðmundar; kvað hann mumdi verða
til þess að hann fengi ekki hieilsu afitur.
Andalæknirinn kvaðst mundi nota oirfcu
Guðmundar sj álás við læknimguna og
mundi það vel duga; hinsvegar þyrftá
ekki að búast við, að Guðmund/ur héldi
miðilshæfileikumum á eftir.
Þeir félagar sáu að hér var um al
varlegt mál að ræða. Ef þeir létu undir
höfuð laggjast að sækj.a lækni til Guð-
mundar gæti farið svo að hann dæi og
þá kynni þeim að verða kemmt um, en
læknaðist hann hinsvegar á þeiim níu
dögum, sem andalæknirinn hafði til-
greint að lækningin tæki, mundi þar
verða um að ræða mikilsverða sönmun
fyirir því að látnir lifa og eru ekki
slitnir að fullu úr sambandi við þessa
veröld. Þeir ákváðu að hætta á að bíða.
Það var aldrei náð í læfcni til Guð-
mundar, en andafund héldu þeir félagar
dagliega og voru að vonum áhyggju-
fullir, þegar dagamir liðu án þess að
nokkuð þokaði í áttina til batans. Þó
fór eins og andaliæknirimn hafði sagt,
Skóldverk
Guðmundar
Kambans
Hadda Padda 1914.
Konungsglíman 1915.
Marmari 1918.
Vér Morðingjar 1920.
Arabisku tjöldin 1921.
Stjörnur eyðimerkurinnar 1925.
Sendiherrann fra Júpíter 1929.
Komplexar 1938.
Grandezza 1939.
SKALiDSÖGUR:
Ragnar Finnsson 1922.
Det sovende hus 1925.
Skálholt I 1930.
Skálholt II 1931.
Skálholt III og IV 1932.
Vítt sé ég land og fagurt 1933.
30. ættliðurinn 1936.
AÐRAR BÆKUR:
Ritgerðir og greinar 1941.
Ilvide Falker. íslenzk Ijóð, þýdd
á dönsku 1944.

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
26. MAÍ 1968