Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.1968, Blaðsíða 4

ptt *húi a ifú3i »»
ýtt) - iv.jíá}J;8}?«lr ebllfírpr.jrt^ftgat
V’T ■. jí 1 $m ?it&|pí^^áffáí^&^w
ti&rnþt ^toíp.fw«'»«j^ww-«fe*i»t?>ít fSwa^a-tmw.
t fí'n? €5!
t mjri <iife b^rBoilo ÍS f-snrí n«>tí parítsU *
t»ÓQ4 wcysiya ftn» jh’ftífBö# UoiSwiuHf^^acnft
» foxi$a fnsratt fanMn.fum m>atfem^ar'fbiS ctuatyPúi^arftttá'
hof’Jw »J P>/» nmnoir mö« a&v-maæi}» fSiptn tofjðýfi »»j|W<r«a»
tójta jjmr ?ip r rsh>\m œfum W«?a líttS l«i p.lop.<Juw ?a»jr hH»«» 1™»*
‘],f ÍTojarnam ifcijiige&itn slfei.m-prim epfi-v lfa»g» »ba þísmaíftM finiúr
!j«m !h,j mfj 67Jfi»r e plm« ,ir%at ftWjtöjkái&mí h f’ mavr # *r.ipíSl
%ú ‘hvn mn fitv i ífmyAfkflafz «tí nmýrtiuntéi 'en m >11» a»|i: fö« fm?
PP. —• v----------ipP> JÍ.-W v—
ý %r ffjtnjiSar ojS mtlíu .U'japeð? niSlje^CC n jWlínw? m.4 ihnw',? {feíh»f
I Bte %&-f»' h«a f»á .'ðtnB. ftaalm Sm njij tJSyp j£Wuj? én»»
«»nníRúbji Wigðmréið ‘FfqlV.r?i'.r xrrr ,'íéifÆ|
endi. Frægasti staðurirun muin lýsing
Völuspár (3. v.) á GLnnungagapi:
Ár viar alda
þats efcki var (eða: þars Ymir
byggði),
vara samdr né saer
né svalar unnir,
jörð faninsk æva
né upphiminm,
gap var Gimmunga,
en gras hvergi.
Ef skyggnzt er eftir hliðstæðum, reyn
ist engimn hörgull á þeim. Víða í fom-
um kvæðum segir af uppruna veraldar.
Frá þessu segir gríska skáldið Hesíód í
Þeógoníu sinini, slíkt hið sama Óvíd í
upphafi kvæðabálksins um myndbreyt-
ingar (Metamarphosis). Þá er harlia
frægur sálmur einm í Rígvedu (V,x
129), og er háinm hvað líkastur eddu-
kvæðinu. Kemur hér fram það, sem ég
hef stumdum nefnt jairðarfyrirbrigði: á
yztu mörkum útbreiðslusvæðis sagnar
eða kvæðis kanm það að bera við, að
farnlegustu myndir varðveitast. Ekki
hef ég efa á, að bak við allt þetta h,ef-
ur verið ævagamalt sköpurnarkvæði, og
á það sér hliðistæðu með Babýlóníu-
mönnum himum formu. Það hefst á þess-
um orðum:
Þegar upphiminm hafði ekki emn
verið mefndur,
jörðim niðri átti sér ekki heiti,
ekkert mema Apsu, frumveran, get-
ari þeirra (þ.e. goðanma)
(og) Mummu-Tiama, sem fæddi þau
öll,
vötn þeirra blönduðust, svo sem í
einum líkamia:
hrís var ekki undið saman, reyr
sást hvergi
(eða engir reyrkofar voru reistir,
ekkert merki sást):
þau voru ekki nöfnum nefnd, voru
örlögiaus.
Einkemnilegt er, að eddukvæðatext-
inn er hvað líkastur þetssu babýlónska
kvæði, og má bezt sjá það, ef kvæðin
eru borim samarn nokkru lengna aftur
eftir. Vafalaust er hér finmagamalt efmi
í Völuspá, eldra en kvæðið í heild sinmi.
Fleygletursrísturmar, sem formfræðing
iar hafa grafið upp úr sandi Vestur-
Asíu, sýraa gjörla, að menn, mæltir á
indóevrópiskar tungur, hafa haft mikil
kynni af Semítum á öðru árþúsundi fyr-
ir Krist, og er ekki kyn, þó að þeir
hafi kynnzt hinni víðfrægu nýjárshá-
tíð Babýlóníumanma og sköpunarkvæð-
inu, sem þar var um hönd haft.
6.
En hverfum mú aftur að Hómer og
Eddukvæðum.
I vísummi úr Völuspá, þeirri sem vitm-
að var til hér á undan, kemur annars
fyrir nógu eimkisnnilegt atriði. Það eru
orðin: „vara sandr né sær- né svalar unn
ir“. Hér er orðaþríund, og fylgir þriðja
orðinu einkunn (eða annað ákvæðis-
orð). Ef að er gáð, er að ræða um ein-
kennilega stílreglu, óefað gamla. Auð-
gert er að finna dæmi hjá Hómer:
Seifur og Öriaganornin og Refsi-
nornin, sem gengur í myrkri (zeús kaí
Moíré kai éerofoítis Erinýs). Argos-
borg og Sparta og hin strætabreiða
Mýkena (Argos te Sparté te kaí euryá-
gyia Mykémé).
í þulum (nafnjatölum) Hesiods í Þeo-
goníunmi er þetta mjög algemgt. Þessu
líkt er og alkunmugt í fornindverskum
kveðskap. Latínia: Ante mane ©t terrais
et quod tegit omnia coelum. Úr ger-
mönskum kveðskap skal ég rétt aðeins
bæta við einu fornensku dæmi: Hear-
ogár and Heodgór and Halga til (til:
góður, dugandi).
Hermamn Hirt, sem nefnir mörg slík
dæmi, kveðuir svo að orði um þetta: „Að
mínu áliti sýnir slíkt fyrirbrigði tilvist
þróaðs skáldskapar."
Þau dæmi, sam nefnd voru hér á
undam, eru skýr og fast mótuð. En auk
þess má fimmia í morrænum kveðskap
Framhald á bls. 11
lína fer á eftir línu í kveðskap og eru
þær hliðstæðar að orðalagi. Gott dæmi
um þetta er galdralag í Háttatali Smorra
(101. v.):
Sóttak fremdð,
sóttá’k fund konungs,
sóttak ítran jarl,
þá’s iek reist,
þá’s ek renna gat
kaldan straum kili,
kaldan sjá kili.
Hér er heil vísa með hliðstæðum:
1-3, 4-5 og 6-7 vísuorð eru næsta lík.
Hliðstæður má víða finna í kveðskap
indóevrópiskra þjóða, en þær eru eimn-
ig yfirtaks algengar í sálmum og öðrum
kveðskap semítískra þjóða, til að mynda
í Biblíunni, en fyrirbrigðið kemur líka
fyrir í kveðskap Súmera, og honum
mjög gömlum. Þessa tegund hliðstæðna
í iskáldskap, þegar sömu orð eru mjög
endurtekin, hef ég nefnt bundnar hlið-
stæður, en auk þess er önmur tegund,
og er það einkenni hennar, að lítið
kveður að endurtekningu orða, en setn-
ingar eru hliðstæðar, svo sem í Arin-
bjarnarkviðu Egils (1. v.):
Emk hraðkvæðr
hilmi at mæra,
em glapmáll
um glieggvinga,
opinspjallr
um jöfurs dáðum,
en þagmælskr
um þjóðlygi.
Þetta hef ég nefnt frjálsar hliðstæð-
ur. Aðeins verður vikið að hliðstæðna-
kveðskap hér á eftir.
5.
Firraa algengar í kveðskap ger-
manskra þjóða eru orðatvíundir
(„Z'villingsíormeln"), stundum líka þrí
undir eða ferundir. Saman eru þá færð
orð skyld ieða andstæð að merkingu.
Dæmi: æsir-álfar, fold-flóð, frændr-
fjandr, fuglar-fiskar, ljúfr-leiðr, (þýzka
lieb-leid) o.s. frv. Þetta t,ðkast bæði í
bundnu máli og óbundnu, mjög oft
þannig, að orðin stuðla og fylla eina
línu (vísuorð), stundum þó tvær. Hlið-
stæður þessa eru algengar í grískum
kveðskap, og eru orðin þá stuindum
stuðluð hjá Hómer. Vitaskuld er svip-
urinn þó frábrugðinn vegna ólíkrar á-
herzlu og ólíkra bragarhátta þessara
tungumála.
Eina orðatvíund skal nefna hér, sem
á sér merkilega sögu. Vænta mætti þesa,
að menn vildu gjarnan tengja saman í
orðatvíund himin og jörð. En á því er
sá galli, að þessi orð stuðla ekki í ger-
mönskum málum. Var þá skapað skáld-
legt samsett orð, sem ekki tíðkast í
vanalegu mæltu máli, orðið upphiminn.
Orðasambandið jörð og upphiminn er
kunnugt alstaðar með germönskum þjóð-
um í fornöld. Það svarar, eins og aug-
ljóst má vera, nákvæmlega til orðanna
í eiðnum hjá Hómer (II. 15, 36; Od. 5,
184): Jörð og hinn víði upphiminn,
(Gaia kaí Ouranós evrýs hýperþen), svo
að engin tilviljun ræður myndun orðs-
ins upphiminn: Það má kallast þýðing
orðanna hjá Hómer, og er það án efa
svo að skilja, að hvorttveggja sé af
sömu ævafomu rótunum runnið. Ef að
er gáð, á þessi orðatvíund í germönsk-
um kveðskap einkum heima í frásögn-
um af sköpuninni, en einnig af heims-
Síða úr Wormsbók, einu aðalhandriti Snorra Eddu, að líkindum skrifað ná-
lægt 14. öld miðri.
Barn kemur út úr myrkri inn í ljós.
Ekki óhuggulegu myrkri, heldur hlýju
myrkri, sem ekki er myrkur af því að
það hefur ekki séð ljós. Ekki heldur
Ijós, sem tengt er væntumþykju, því að
það hafa engar hugrenningar verið
tengdar því, heldur ljós, sem er birtu-
flekkir án marka milli þess og hugans,
því að mörk vitundar og umheims
eru engin. Barn kemur inn í ljós, sem
það er ofurselt, ljós, sem er hreyfingar
sem koma og fara, svo að því finnst
það dietti á eftir þeim, endurteknar
hreyfingar, sem skilja eftir mynd í huga
mynda Skil milli sín og þekkingar á
þeim, valda því minni röskun næst
þegar þær koma, mynda þannig fyrsta
vott öryggistilfmningar. Hreyfingar,
sem fylgir nærinig og líkamleg hagræð-
ing, sem er jafnvægisrösikun en hún er
<tengd næringumni. Brölt verður að ait-
lotum og atlot verða góð í sjálfu sér.
Birtuflekkir, sam hafa alltaf í för með
sér næringu eða atlot valda minnstri
röskun. Þeir eru samstæðir, þeir renna
isaman í eina mynd. Þeir hlutar henmar,
sem bæði sjást og snerta, eru aðalatriði
hennar. Einn er miðja hljóms og hreyf-
ingar og sker sig úr meðal þe-irra. Hermi
hneigð hefur eftir bros. f sviplausaugu
þess kemur skær dýpt. Barn lifir sitt
fynsta traust.
Barn leitar frá Skjóli að skjóli knúið
af öryggisþörf og lífskviku. Það leitar
frá reynslumynd til birtuflekks til ör-
yggistilfinningar. Það flöktir frá ör-
yggi til öryggisleysis knúið af eðlishvöt
frá reynslumynd til myndar hér og nú
í trausti þess, að hún verði góð eins og
neynslan segir því að hún hafi verið.
Það kallar hana mömmu.
Hátternismuinstur 1 myndum, jafn
framt vaknandi vitund um getu og af-
mörkun amnans vegar, umheim hins veg
ar. Hægfara lært að aðgreina hreyfingu
„lifandi hluta“ frá hreyfingu „dauðra
hiuta.“ Hátterniismunstur og síðan per-
sónuleiki í mótun, sem smám saman lær
ir að gera gneinarmun á bugmyndum og
„raunverulegum atburðum.“ Tíminn
verður allgildari, eftir því sem hverf-
leiki sjáLflsins verður meiri. Koma gelgju
skaiðsár og jafnvægi rasfcast innan frá,
jafnframt eðlislæg leitni til nýs jafn-
vægis. Umiglingur yfirþyrmdur af fall-
valtleik gilda, fölskum forsendum,
Jiverfleifc þess, sem algjört var talið,
sniðgengur leið innsæis með höfnun.
Uppreisn verður öflugasta mótvægi
hans við skiptum á fj ölskylduvi’ðj um og
þjóðfélagsviðjum. Nýtt hátternismunstur
í myndun: uppreisinarástandi svimar af
nýjum viddum og hyllist annars vegar
til innhvierfrar neitunar, hins vegar til
hermihneigðar. Þvi fremur sem hugur-
inn er viðkvæmari,
Konan er almennt viðkvæmari aðil-
inn, og hún var undirgefnari karflmann-
inum meðan hún var meir verndarþurfi.
Nú eru sértækar aðferðir, sem allir
geta tileinkað sér og þaninig náð jafn-
fætisaðstöðu við hina. En konunni er
kennt að líta öryggidþöitE sína sömu aug-
um og áður, þótt karlmaðurirm isé ann-
ar í augum hemmar. Öryggisþörfin er
markhneigð að marki, sem ekki er leng-
ur til. í huga henmar verður árekatur
milli tveggja sjónarmiða, afleiðinigin er
öryggisleysi. Hún ieitar undirgefin til
þeirrar sértæfcu aðferðar, sem henni er
aðgengileiguist: tizíkunnar og tekur á siig
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
21. júlí 1968