Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.1968, Blaðsíða 2

Nýleg mynd frá Prag, þar sem barizt er fyrir auknum lýffréttindum.
UM VALDID
líka brot á 20. grein stjórnarskrárinn-
ar. En ég skal lúta aga og halda mig
á mínu borgaralega sviði og tala ein-
vörðungu um ríkisstjórnina. Þar sem
mér hentar það, mun ég nota orðið
„stjórnarvöld." Það er gamalt heiti sem
getur verið nákvsemara en ýmis önnur,
þar sem um virðist að ræða óljósa hluti.
Frá fornu fari hefur þetta táknað þá
menn, sem raunverulega stjórnuðu, án
tillits til hlutverks þeirra á leiksviði
lýðræðisins, menn sem fengu vald sitt
annars staðar að — fyrir tilstyrk auð-
æfa, ættarbanda, einokun á framleiðslu
eða þjónustu, aðgangs að vopnum o.s.
frv. Það táknar líka stjórn úr lokuðum
hópum, skyndileg skilaboð með hrað-
boða á nóttu, samþykktir, gerðar áður
en fundir hefjast, lög samþykkt áður
en gengið er í þingsal.
Jæja: báðar þjóðir okkar 1) voru í
aliri sögu sinni búnar undir sósíalism-
ann. Og þetta þjóðriki var endurreist
eftir síðari heimsstyrjöld sem pólitísk
stotfnun, sem aðeins þurfti að skipu-
leggja vinnu sína að þessum sósíalisma.
Ég sleppi mikilvægum atriðum, en eng-
in önnur stefna var aktúel eftir 1945.
Eitt af yfirlýstum markmiðum hinna
nýju stjórnenda var líka eining stjórn-
enda og stjórnaðra. Þjóðin og ríkis-
stjórn eru eitt.
Ég vil hverfa aftur til þanka minna
um eðli alls valds: að þróun þess og
framkoma ákveðst af innri lögmálum
þess, og þar hefur ekkert að segja
hvaða maður eða stétt fer með völd, því
að þetta er ósköp einfaldlega í sam-
ræmi við lögmálin um mannlega fram-
komu 1 ákveðinni aðstöðu, þ.e.a.s. við
stjórntaumana.
Fyrsta lögmál alls valds er, að það
mun halda áfram. Það endurtekur sig æ
líkar og líkar. í öðru lagi verður það
sífellt samkynjaðra í gerð, losar sig við
alit framandi, unz hver hluti þess er
eftirmynd heildarinnar, unz hver hluti
þess getur leyst annan af, svo að valda-
fruma í útjaðrinum getux leyst miðjuna
af hólmi, og eins má skipta um sams
konar frumur án þess eftir takist. Valda
vélin starfar ætíð eins, þar eð hún er
óháð breyttu umhverfi, hæð yfir sjávar
máli, gerð þjóðarinnar o.þ.u.l. Því eru
viðbrögð þess æ hin sömu: að laga
þessar mismunandi aðstæður að sér,
gera þær sem líkastar, þannig að ein-
falt ii'kan nægi. Valdið gerir sig þvi
sjálfstætt og þar er um enn eitt lög-
málið að ræða. Valdið leitar ekki stuðn-
ings, það styður sig sjálft, miðjan styð-
ur jaðarinn og öfugt. Þau geta fullfcom-
lega reitt sig hvort á annað — ogverða
enda að geta það, því að þau mynda
hring. Af honum verður ekkert brotið,
og hann sleppir engum út. Innri árekstr
ai og syndir eru líka afgreidd inn á
við.
Þá kemur að stigi, sem ég kenni við
erfðaveldi. Á hæfilegum tíma kallar
valdið saman löggjafarsamkunduna og
lætur samþykkja sjálfstæða stöðu sína
í stjórnarskránni. Hvað sem það tekur
sér fyrir hendur frá og með þeirri
stundu, verður það í samræmi við stjórn
arskrána. Líði nú ein tíu, tuttugu, fimmt
íu ár, án þess valdið taki þetta mál á
dagskrá, — og enginn annar getur sam
kvæmt stjórnarskránni tekið það á dag
skrá né heldur samkvæmt stjórnar-
skránni kalláð saman aðra löggjafar-
samkundu, — þá er komið að myndun
erfðaveldis í samræmi við stjórnar-
skrána. Fram kemur drottinsætt (dyn-
asti) af sagnfræðilega nýrri gerð, því
að hún hefur eina þýðingarmikla lýð-
1) Samkv. stjórnarskránni er Tékkó-
slóvakía ríki tveggja jafnrétthárra
þj óða.
ræðislega reglu: hver sém vill, getur
orðið ættingi. Drottinsættin getur því
hvorki dáið út í kven- né karllegg.
Frá okkar sjónarhóli er áhugaverðast
hið innra valdalögmál, þetta sem lýst
hefur verið ótal sinnum í bókmenntum
mannkynssögunnar og ætíð hefur haft
sömu aðferð við að hafa áhrif á þegn-
ana. Af skiljanlegum ástæðum nýtast
valdinu bezt þegnar sem eru að innri
gerð eins og það sjálft. Sé skortur á
slíkum þegnum, verður valdið að nýta
aðra þegna, sem það lagar að þörfum
sínum. Því að þjónusta við valdið hent-
ar vel mönnum sem þrá völd, ennfrem-
ur mönnum sem eru hlýðnir í eðli sínu,
mönnum með slæma samvizku, mönnum
sem þrá þeirra eftir velsæld og ábata
er óháð mórölskum skilmálum. Auðvelt
er að hafa áhrif á hrædda þegna eða
barnmarga, þegna sem orðið hafa fyrir
niðurlægingu og taka nú báðum hönd-
um boði um endurreisn æru sinnar, og
loks þegna sem eru í eðli sínu heimskir.
Á vissum tíma og við ákveðin skilyrði
cg að ákveðnum verkefnum er lika
stundum hægt að nota einstöku harð-
soðna siðapostula, svo sem óeigingjarna
en illa upplýsta ákafamenn eins og sjálf
an mig. Áhrifum á þegnana er venju-
lega komið fram með gamaldags að-
ferðum: Likamlegum eða andlegum
freistingum, ógnunum, samsærum, góð-
um upplýsingum, ennfremur með órök-
studdum ákærum, sem menn geta var-
izt með löghlýðni, eður þá þegninum
er varpað í hendur illvirkja, og hann
síðan að því er virðist freísaður frá
þeim. Með því að sá almennu van-
trausti. — Trúnaðartrausti má skipta í
fyrsta, annað og þriðja stig — og þá
eru eftir fjölmargir, sem einskis trausts
njóta. Á sama hátt eru upplýsingar af
ýmsum gæðaflokkum: Á rósrauðum
pappír, á grænum pappír, á gulum papp
ír og á prentpappír.
Það sem ég hef sagt um eðli valds-
ins, ber að skilja mjög almennt. Ég hef
ekki aðeins í huga ríkisstjórn í sósíal-
ísku ríki. Hugtakinu sósíalisma tengi ég
þetta með vísindalegri leiðslu. Og vís-
indateóría sósíalismans ætti að vera ó-
hugsandi án sálarfræði valdsins: rétt
eins og ekki er hægt að vera án heim-
speki, pólitískrar hagfræði eða þjóðfé-
lagsfræði, getum við ekki verið án sál-
arfræði valdsins, og nýtum þá reynslu
frá einstaklings- og hópsálarfræði, sál-
greiningu og geðsjúkdómafræði.
Ég hef fram að þessu leitt hjá mér
vsndamálið um stéttareðli valdsins, þar
eð það fellur frá þessu sjónarhorni und
ir vandamálið um valdið almennt. Hjá
okkur hefur það val manna, sem ég hef
nú lýst, farið fram með tilliti til gagn-
semi fyrir valdið. Trúnaðartrausti hafa
náð hlýðnir þegnar, sem ekki ollu
vandræðum, spurðu ekki spurninga sem
valdhafarnir höfðu ekki spurt áður. í
beztu tilvikum völdust úr venjuleg-
ustu manngerðir, en hinar flóknari
hurfu af sjónarsviðinu, svo sem eins og
þær sem höfðu sérstakt aðdráttarafl
sakir persónuleika síns, og þó einkum
þeir sem vegna hæfileika sinna og
starfs höfðu ósjálfrátt orðið mælikvarði
á almenna virðingu, alinmál á hina op-
ir.beru samvizku. Úr stjórnmálalífinu
hurfu síðan einkum menn með kímni-
gáfu eða sjálfstæða hugsun. Orðasam-
bandið „pólitískur hugsuður" týndi
merkingu sinni, rétt eins og orðið „full-
trúi“ eða „verjandi", og orðið „hreyf-
ing“ hefur tómahljóð, ef ekkert hreyf-
ist. Netið sem á höfðu hvílt efnisleg
uppbygging og persónuleg menning í
mannlegum samfélögum eins og komm-
únum, verksmiðjum og verkstæðum, var
rifið. Ekkert mátti bera mark persónu-
legs starfa, hugtakið verkstæði hvarf
víðast hvar, skólameistarar sem unnu
eftir eigin aðferðum, voru látnir
hverfa, formönnum tígulsteinsverk-
smiðja var sagt upp starfi, ef þeir litu
rýnum augum á umhverfi verksmiðj-
anna. Virt menningar- og íþróttafélög
voru lögð niður, þótt þau hefðu í sumra
augum verið tákn áframhaldsins í allri
viðleitni þeirra innan kommúnu, léns
eða ríkis.
Hafið þið tekið eftir, að við höfum
allir, bæði Tékkar og Slóvakar, á til-
finningunni á ólíkum vinnustöðum okk-
ar, að sá sem stjórnar okkur sé óhæf-
ari til þess en við sjálfir. Það er sama,
hvar við hittumst, ekki gengur á öðru
en kvörtunum. Þetta er andstyggilegt,
því að fánýtir letingjar, hreinir ódíim-
ar og fávitar taka undir vtw pa sem
máski hefðu yfir einhverju að kvarta.
Þeir berja líka lóminn. Þannig hefur
myndast fölsk og óheilbrigð eining
manna, sem raunverulega eiga alls ekk-
ert sameiginlegt. Það sem tenigir okkur,
er hið auðvirðilegasta bindiefni sem um
getur, sameiginleg andúð, þrátt fyrir
mismunandi mótíf. Til uppfyllingar hafa
hagsýnir menn fundið sér annað svið
fyrir starfsemi sína, en hinir óhagsýnu
hanga á píslarvættisljómanum. Á bók-
menntamarkaði eru þunglyndi, andleg
eymd og nJhilisimi í tízku. Drykkjusvall
snobba. Jaifnvel vitur maður verður
heimskur. Stundum kennir hann ósjálf-
ráðrar hvatar til sjálfsvarnar — hann
langar að berja frá sér á báða bóga. En
þegar hann sér það sem yfir honum
vofir og getur enn troðið hann niður,
segir hann við sjálfan sig: í guðs bæn-
um, hvers vegna?
Höfum nú hugfast, að undangengin
tuttugu ár hefur verið mest velgengni
þeirra manna sem minnsta mótstöðu
hafa gegn öllum afsiðandi áhrifum sem
valdið beitir. Við skulum einnig hafa
hugfast, að menn með viðkvæma sam-
vizku fá engan stuðning hjá rík-
isvaldinu né hjálp laganna, sem bók-
stafnum sæmkvæmt ættu þó að vernda
þá. Samkvæmt bókstafnum lítur nefni-
lega svo út seim hjá okkur sé í gildi
safn lagagreina og skuldibindinga sem
þjónar frjálsri, alhliða þróun og stað-
festingu persónuleika þegnsins, og
jafnframt eflingu og þróun hins sósíal-
íska samfélags." (Grein 19 í stjórnar-
skránni). Ég hef sannfærzt um það í
starfi mínu við tímarit og útvarp, að
borgararnir krefjast sannarlega ekki
réttar síns otf oft, þegar allt kemur til
alls. Því er nefnilega svo farið, að
hvaða þáttur valdsins sem er, jafnvel í
útjaðrinum, getur tengt rétt þeirra
kringumstæðum og skilyrðum, seim ekki
eru til í stjórnarskránni, og geta ekki
verið það. Á síðari árum hef ég oft les-
Ið stjórnarskrána og komizt að þeirri
niðurstöðu, að hún sé illa samið verk,
og þar er máski að finna ástæðuna til
að hún hefur misst gildi sitt í augum
borgara og yfirvalda. Hvað viðkem'ur
stílfræði, er hún margorð og óljós á
ýmsum þýðingarmiklum stöðum. Ég skal
nefna dæmi sem snertir okkar svið, þar
sem þar er fjallað um atvinnu- og hug-
arsvið. Sextánda grein hljóðar svo:
„Öll stefna í menningarmálum í Tékkó-
slóvakíu og þróun í menntun, uppeldi
og kennslu, skal frmkvæmd í anda
hinnar vísindalegu heimsmyndar marx-
lenínismans og í nónu sambandi við
líf og starf þjóðarinnar.“ Burtséð frá
því, að sérhver góður uppalandi skilur,
að samband hljóti að vera milli lífs og
starfs annars vegar og uppeldis hins
vegar, er ekki ljóst, hvaða samkunda
eða dómstóll á að taka ákvörðun um
vísindaleik einhverrar ákveðinnar
sfcoðunar, þegar einmitt í hugtakinu
vísindi er fólgin hreyfing og breyting
skoðana í samræmi við framfarir í
þekkingu okkar, og þegar þessi breyti-
leiki er einmitt bain andstæða þess ó-
breytileika og skýrrar merkingar, sem
vera verður í öllum réttarreglum. Þetta
væri því aðeins hugsanlegt, að maður
með vísindalegri heimsmynd ætti við
safn af kenningum, en þá risi spurn-
ing um, hvort rí'ki okkar ætti ekki frem-
ur að kallast grundvallað á kenning-
um en vísindum, eins og löggjalinn
hugsaði sér þó tvímælalaust.
Annað dæmi stendur í nánu sambandi
við meginefni mitt. Grein 28 hljóðar
svo: „í samræmi við áfhugamál hinna
vinnandi stétta, skal öEum borgurum
tryggt skðanafrelsi á hverju sviðiþjóð
lífsins sem er, einfcum þó mál- og prent
frelsi.“ Ég geri ráð fyrir að þetta
nefnda frelsi felist í áhugamálum hinna
vinn'andi stétta, og því tel ég þann
frasa óþarfan, og jafmvel beinlínis vill-
andi, þar eð túlkun á áhugamálum
hinna vinnandi stétta er eftirlátin Pétri
og Páli. Ég lít svo á, að sérfræðingur
sem neydidist til að nota slíka fram-
Framhald á bls. 4.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
28. júlí 1968