Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.1968, Blaðsíða 12

Fórnfæring í grisku hofi.
EDDA OC HÓMER
Framh. af bls. 7
5ð upp úr sér heil kvæði. Spyrja mætti,
hvort ekki hafi sumir vísindamenn gert
meira en rétt er úr kveðskap vörpuðum
af munni fram undirbúningslaust.
13.
Um sumar líkingar með Hómerskvæð-
um og eddukvæðum hef ég komizt svo
að orði, að þær muni vera af sömu rót-
um runnar. Ég hef ekki kveðið sterkar
að orði um þetta, og er það vísvitandi
gert. En ég hugsa mér landsvæði, þar
sem þjóðflokkar hafa búið sem talað
hafa svipað mál, og með þeim hafi síðan
varðveitzt likir menningarhættir og
skáldskapar ven j ur.
Það gegnir engri furðu, að í tveimur
málakvíslum, sem báðar heyra til sama
málaflokks, eins og griska og germönsk
mál, séu mörg orð lík og skyld. Sér-
fræðingur gæti auðveldlega margfaldað
það sem hér að framan hefur verið
nefnt. En enginn lærdómur getur megn-
að að finna eins margar hliðstæður milli
germanskra mála og grísku sem finna
má í bókum orðsifjafræðinga með grísku
og sanskrít. Óefað hefur bilið milli
Grikkja og Germana alla tíð veriðmeira
en milli Grikkja og Indverja á þvi
tímabili, sem hér er um að ræða.
Líkingarnar milli orðfæris í Hómers-
kvæðum og í fornnorrænum kveðskap
eru ekki allar jafn-veigamiklar, veita
ekki allar jafnmikla vitneskju um fornt
skáldamál. Ósamsett orð veita vanalega
miklu minni fræðslu. Þó ber við, að
eitthvað verði ráðið af tengslum þeirra
við önnur orð, og má um það nefna
gumi, sem getið var um hér að framan,
og skyldleika þess við latneska orðið
humus. Miklu meira er á samsettum
orðum að græða, því að þar
kemur fram vísvitandi orðasmíð. Og enn
meira er um það vert, ef þessi orð eru
Völundarsmíð, bera vitni um hagleik og
mætur á orðfegurð. Ýmislegt af því tagi
hefur verið nefnt í köflunum hér að
íraman. Venjuna að hafa í röð þrjú
nafnorð og láta einkunn (eða annað á-
kvæðisorð) fylgja aðeins hinu síðasta
hefur eitt skáldið vafalaust stælt eftir
öðru, og þá af því að þeim hefur geðj-
azt að henni. Mannanöfn í grísiku og
germönskum málum heyra augljóslega
til hinnar útbreiddu indóevrópisku venju
og það fer ekki hjá, að menn hafi
forðum haft næmt eyra fyrir fegurð
sumra nafnanna. Þá er það engin til-
viljun, hve víða má finna nafnaþulur,
t.d. nöfn goða og vætta. Að ógleymdum
öllum hinum mörgu lýsingarorðum, sem
sum hver eru forkunnarfögur. Sum sam-
sett heiti I Alvíssmálum sýna afburða
málkennd. Vitaskuld eru fá þessara sam-
settu orða eins í báðum málum, en þó
ber það við, og oft er annar liður eins
i þeim, og hinn liðurinn eins að merk-
ingu. Varla fer hjá því, að listargleði
skáldanna í þessari orðasmíð sé hnif-
jöfn í báðum málunum.
PÉTUR OC VALDIMAR
Framhald af bls. 9.
valdi loks síðari kostinn. Þegar Pétur
hafði rétt bílinn af og taldi sig slopp-
inn, fór hann að hyggja að farþegan-
um. Það lýsti af andliti hans í myrkr-
inu, svo fölt var það og Pétri flaug í
hug, hvort þessi farþegi hans væri ekki
hættur að vera maður og orðinn að
draug. Til að fullvissa sig um þetta atr-
iði spurði hann hæversklega:
— Ertu lifandi?
Það leið nokkur stund, þar til hann
fékk svarið:
— Ég verð aldrei svo gamall og mér
liggur aldrei svo mikið á, að ég fari
nokkurn tímann uppí bíl með þér fram-
ar.
Pétur á Hallgilsstöðum hefur komið
vei að sér mönnum og eru þeir flestir
vinir hans, sem hjá homum hafa verið.
Þráinn Jónsson, hægri hönd Péturs,
hefur verið hjá honum i fimmtán ár.
Pétur fylgist vel með mönnum sínum,
en hann skammar þá sjaldan eða aldreL
Langferðabilstjórum verður oft tafsamt
á leiðum. Þeir kynnast gjarnan kven-
fólki á bæjum og gististöðum í starfi
sínu og það kemur fyrir, að þeim dvelst
lengur hér eða þar á leiðinni en eig-
andanum og þeim, sem bíða eftir vör-
unum þykir æskilegt.
Það var eitt sinn að einum bílstjór-
anna fannst nauðsynlegt heilsu sinnar
vegna að koma við á bæ einum, mig
minnir það væri í Hrútafirðinum, og
dvaldist honum þar, en síminn hringdi
látlaust hjá Pétri, því að beðið var eftir
vörunum á Akureyri.
Það er sennilega ekki hægt að dvelja
hjá konu með öllu meira áberandi hætti,
en fara heim til hennar á margratonna
vörubíl fullhlöðnum vörum, sem fjöldi
manns bíður eftir. Það hlýtur náttúru-
lega að enda með því, að helmingtir
þjóðarinnar veit um þennan fund. Þetta
fór svo að bílstjórinn skilaði sér um
síðir til Akureyrar og segir mæðulega,
þegar hann steig út úr bílnum:
— Það sprakk hjá mér í Hrútafirð-
inum ...
Pétur gekk í kringum bílinn og leit
á hjólbarðana og hann þekkir hjólbarð-
ana sína og það leynist ekki fyrir hon-
um, ef skipt er um þá. Hann stanzaði
hjá bílstjóranum að lokinni þessari rann
sóknarferð og sagði kuldalega:
— Já, það er vafalaust rétt, það hefur
sprungið hjá þér, en ekki hjólbarði ...
Pétur og skemmtanaSKatturinn
Eins og fyrr segir áttu bílstjórar
marga viðkomustaði á þessari löngu leið
milli Reykjavíkur og Akureyrar og
voru sumir þeirra athafnasamari við að
fjölga mannkyninu, en pyngja þeirra
þoldi. Eitt sinn var svo komið, að einn
bílstjóranna hafði orðið áhyggjur þung-
ar af þessum sökum og bar hann upp
vandræði sín við vinnuveitand'ann.
Pétur tók mikinn þátt í raunum bíl-
stjóra síns, en átti ekki handbæra pen-
inga til að lána honum, svo að hann fór
á fund sparisjóðsstjóra eins, sem þekkt-
ur var við hjálpsemi við þurfamenn og
segir Pétur við hann, að nú sé Ijótt í
efni, sig vanti tuttugu þúsund krónur
til að borga með skemmtanaskatt. Spari-
sjóðsstjórinn sem hafði nokkur kynni af
kvikmyndahúsrekstri, sagði, að skemmt
anaskattur væri innheimtur með miðun-
um um leið og selt væri inná skemmt-
anirnar og ættu menn því ekki að þurfa
að skulda hann. Pétur sagði, að þessi
skemmtanaskattur sem hann þyrfti nú
að standa skil á væri með þeim hætti,
að innheimtu yrði oft ekki við komið við
innganginn og þá vildi stundum safn-
ast skuld. Þegar sparisjóðsstjórinn hafði
fengið að vita málavöxtu og hvers eðlis
þessi skemmtanaskattur var féllst hann
a að lána til greiðslu hans og hélt Pét-
ur síðan á fund bílstjórans, sem beið
spenntur úrslitanna, fékk honum pening
ana með svofelldum orðum:
— Reyndu svo greyið mitt eftirleiðis
að láta þér nægja að hlaða bílinn ...
Pétur hefur heldur slæma reynslu af
úthlutunarnefndum og sér lítið eftir
þeim fyrirbærum þjóðlífsins. Það var
eitt sinn að það átti að fara að úthluta
leyfum fyrir bílum og Pétur kemur að
norðan með stórt og mikið plagg, sem
flest fyrirtæki á Akureyri höfðu ritað
undir. Hann beið í fjóra tíma eftir við-
tali við einn nefndarmanna ásamt öðr-
um manni utan af landi. Þeir höfðu
löngu lokið við að segja hvor öðrum
ævisögur sínar og næstu feðra sinna og
voru byrjaðir á langfeðgum sínum pg
ekki kom maðurinn. Þegar Pétri gafst
svo færi á að skutlast inn til annars
nefndarmanns, brá hann á það ráð í
barnaskap sínum. Hann trúði því ekki
meira en svo saklaus sveitapilturinn —
eða svo til nær alveg saklaus — að
þessar sögur um hlutdrægni nefndar-
manna gætu verið sannar.
Hann talaði langt mál og snjallt og
lagði loks fram plaggið skrautlega, sann
færður með sjálfum sér um, að undir-
skriftir jafnmikils fjölda mætismanna og
þarna væri um að ræða gæti engin
nefnd í þessum heimi hundsað. Þarna
höfðu allir helztu höfðingjar á sjálfri
Ákureyri ritað nöfn sín. Nefndarmaður-
inn leit ólundarlega á plaggið, ýtti því
til hliðar og sagði:
— Þetta les aldrei neinn.
Pétur er enn að harma þetta plagg.
Aldrei hvorki fyrr eða síðar hefur hon-
um tekizt að safna saman svo mörgum
undirskriftum frægra manna í Eyjafirði.
Leikar fóru þannig, að Pétur fékk ekk-
ert leyfi, en fyrirtæki hér í Reykjavík
fékk leyfi fyrir fjórum bilum til akst-
urs á leiðinni norður, en þeir bílar
komu aldrei á þann veg, heldur voru
seldir á svörtum markaði.
1‘étur yrkir í svefnrofunum
Pétur er hagmæltur vel og getur
snýtt úr sér vísum, að hætti góðra norð-
anmanna, eins og sjálfsali á torgum.
Margar vísur hans eru smellnar og
sumar ágætlega smellnar, en margt er
þar auðvitað um leirburðinn, eins og
hjá öðrum hagyrðingum og fáar eru vís-
ur Péturs Lesbókarefni. Pétur orti mest
fyrir miðjan aldur og var þá síyrkjandi
og einu sinni á þeim árum orti hann milli
svefns og vöku og þó meir í svefni. Það
þarf góðan hagyrðing syðra til að yrkja
á móti sofandi Norðlendingi, segir Pét-
ur.
Vorið og sumarið er annatími margra
og þá oft lítið sofið, og menn lengi að
vakna eftir stuttan næturblund. Það var
eitt sinn að Pétur kom út á fögrum vor
morgnl og ekkl vaknaður tn fulls. A8
sljóum hugsunum hans berst niðurinn í
ánni og lækjunum, sem féllu beljandi i
vorleysingunum niður fjallshliðina. Pét-
ur tautaði, hálfsofandi:
Glymur hátt í gljúfrasal...
Hann stóð nú þarna og ók sér og
klóraði eins og góðra manna er háttux
og barðist við að vakna. Hann pírði
svefnþrútnum augum sínum út á fjörð-
inn. Morgunsólin glitraði í léttum bár-
um fjarðarins:
Glampar bára á sjánum ...
sagði Pétur um leið og hann staulaðist
af stað. Hann átti erindi á bak við hús-
ið, kannski til að létta á sér, en sá er
einn kostur við sveitir, að það geta
menn gert út i guðsgrænni náttúrunni
og tengjast þá hinu innilegasta sam-
bandi við móður jörð. Sem nú Pétur
stendur þarna á bak við húsið, hvað
sem hann hefur verið að gera, þá horf-
ir hann fram dalinn, baðaðan í morg-
undögginni og sólgliti og honum verður
að orði:
Fagurt er um fjöll og dal ...
Þegar hann hefur lokið starfa sínum
á bak við húsið, heldur hann, sem leið
liggur, í gegnum garðinn við húsið til
baka inn til að borða árbýtinn. í garð-
inum voru hávaxin tré og í þeim sátu
fuglar og sungu í gleði sinni ýfir góðum
morgni.
Fuglar syngja í trjánum ...
muldraði Pétur og vaknaði þá til fulls
og varð ljóst að hann hafði meðan hannt
var að berjast við að vakna til starfa,
ort visu. Þannig er Norðlendin gurinn,
menn geta aldrei verið óhræddir um, að
hann kasti ekki fram vísu, jafnvel þó
að hann steinsofi.
BÓKMENNTIR
Framhald af bls. 3.
nárns í heimi tónlistarinnar, var þyrn-
um stráð og grýtt yfirferðar manni eins
og Schönberg, sem í hjarta sínu bar
djúpa lotningu fyrir verkum hinna eldri
meistara. Löngu síðar var Schönberg að
því spurður hvers vegna hann hefði
lagt út á þessa braut nýjunga og bylt-
inga, og hann svaraði þvi til, að það
hefði verið nauðsyn, enginn hefði vilj-
að gera það, „og þess vegna varð ég
að gera það“. Ekkert skref var þvi
stigið fram á við án þess að gaum-
gæfilega væri hugleitt hvað af því
leiddi, og án þess að knýjandi innri
þörf heimtaði það.
Merkasta verk Schönbergs frá þess-
um umbrotatíma er án efa kammerkant-
atan „Pierrot lunaire“ frá árinu 1911
fyrir talsöngsrödd og fimm hljóðfæra-
leikara. Heimiur venksins er mairkaður af
hástemmdum tilfinningum flæktum í
Gordíonshnút, válegri tunglsýki og ó-
Leillavænlegum djöfulmóði. Hinir vel-
þekktu hljómar ómblíðrar tónfesti eru
horfnir af sviði raunveruleikans, þeir
birtast sem afskræmdar afturgöngur,
koma þar með upp um sjálfa sig og
verða að nýjum sannleika. Stíll verks-
ins minnir á rústir mikillar menning-
ar. Sdhöniberg hafði heppnazt að fella
fausknar stoðir gatslitinnar hefðar, og
slengja Surtarloga yfir hið rómantíska
tímabil tónlistarsögunnar, og nú átti
eftir að finna gulltöflur í grasi.
A árunum eftir fyrra stríðið samdi
Schönberg lítið sem ekkert, en hann
velti fyrir sér hugmyndum sem áttu eft-
jr að reynast afdrifaríkar, — tólftóna-
aðferðin var í deiglunni. Schönberg
varð brátt frægur maður og árið 1925
flyzt hann til Berlínar, og verður þar
prófessor í tónsmdðum. Um svipað leyti
birtir hann fyrsta tólftónaverk sitt
„Svítu fyrir píanó“ op. 25. Tólftóna-
aðferðin olli aldahvörfum í skilningi
manna á tónlist og tónsmíðatækni. Þar
með var meira samhengi náð í meðhöndl
un efnisins en nokkru sinni áður, hver
tónn var rökrétt afleiðing undanfarandi
orsaka. Allt sem gerðist var unnið út
frá grundvalllarhugmynd, sem birzt gat
í óendanlega margbreytiiLegum myndium.
Schönberg varaði strax við ofmáti
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
28. júlí 1968