Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.1968, Blaðsíða 3

ATLi HEIMIR SWEINSSON:
Arnold Sch&nberg
Frumherji nútíma tónlistar
Vinnuherbergi Schönhergs.
Arnold Schönberg.
Fá tónskáld hafa nokkurn tíma haft
jafn djúptæk áhrif á þróun tónlistar,
mótað rás sögunnar, og austurríska tón-
akáldið Arnold Schönberg. Alla æfi sína
var Schönibeng ákaflega umdeildur mað-
ur, hann átti fylgismenn sem dýrkuðu
hann eins og guð, hvert orð sem rann
fram af hans munni var sannleikur,
hvert verk sem hann samdi var alfull-
komin opinberun. Þessi fylgisspaki að-
dáendahópur var Mtill meðan Schön-
berg lifði, en þeim mun trúrri í til-
beiðslu sinni á meistaranum, hinir voru
mörgum sinnum fleiri sem álitu Schön-
berg varg í véum, ofstaekisfullan niður-
rifsmann, óþolandi hrokagikk og hæfi-
leikalausan böguibósa á villigötum.
Schönberg sagði sjálfur, að aldrei
hefði sl'íkur meistari sem hann verið
jafn herfilega misskilinn oig vanræktur
af samtíð sinni, en hann sagði líka, að
eftir dauða sinn mundi hann og verk
hans verða ofmetin og kvað það mundi
skaða sig jafnmikið og vanmat samtíð-
arinnar.
En hinar frumlegu og róttæku Skoð-
anir Schönbergs, sem birtast í tónverk-
um hans og fræðiritum, hafa mótað tvær
kynslóðir tónskálda.
Hann var frábær kennari, og gróð-
ursetti hugmyndir sínar í vitund nem-
enda sinna, sem hver um sig þróaði
þær áfram eftir upplagi sínu og skap-
ferli. Meðal nemenda hans voru ýmis
merkustu tónskáld þessarar aldar, Ant-
on Webern, sem ýmsir telja ennþá
merkilegri en Schönberg, Aiban Berg,
Hanns Eisiler og John Cage, auk fjöilda
snnarra liðtækra tónskálda. Allir voru
þessir menn gjörólíkir, en allir báru
þeir á einhvern hátt merki meistara
síns. Anton Webern hefur verið nefnd-
ur faðh’ röðunartækninnar og elektrón-
ísku tónlistarinnar, Alban Berg er sagð
ur hafa brúað bilið milli rómantísku
stefnunnar og tólf'tónaaðferðarinnar en
hann var án efa bezta óperutónskáld
þessarar aldar, Hanns Eisler gefck
kommúnistum á hönd í Austur-Þýzka-
Landi og er álitinn einn höfuðmeistari
binnar sósíalístísku raunsæisstefnu, sem
frelsa skyldi Lýðinn og John Cage er
höfuðpaurinn á bak við popplistina og
það heljarmikla happening sem nú
fltendur yfir í listaheiminum.
Veguir Schönibergs sjáilfs fer líka
hraðvaxandi, verk hans heyrast æ meir
í tónleikahöllum heimsins, útbreiðsla
þeirra á plötum fer sívaxandi, og þeg-
ar eitthvert af stærri verkum hans er
flutt þykir það jafnan höfuðviðburð-
ur.
Schönberg fæddist í Vínarborg árið
1874. Hann var gyðingaættar og átti
það síðar eftir að marka djúp spor í
skapgerð hans og sköpunarferil. Faðir
bans var bjargálna kaupmaður, og börn
in hlutu borgaralegt uppeldi evrópskr-
ar millistéttar. Schönberg lærði að leika
á fiðlu í æsku, en raunverulegt tón-
listarnám stundaði hann aldrei svo kall-
azt gæti. Að því leyti er hann ein-
stakur meðal hinna miklu tónskálda, að
hann er nær algjörlega sjálfmenntaður.
Hin eina kennsla sem hann hlaut
í tóntsmíðum, var hjálp í kontrapunkti
um þriggja mánaða skeið hjá mági sín-
um, velþekktu tónskáldi og hljómsveit-
arstjóra Zemlinsfcy að nafni. Um
skamma hríð vann hann fyrir sér sem
bankamaður, en frá árinu 1895 helgaði
hann sig algjörlega tónlistinni. Fyrstu
verk hans þóttu þá strax harla fram-
andleg þótt þau væru síðrómantísk í
stíl og formi, framhald af Brahms og
Wagner, undir áhrifum frá Gustav Mah
ler. Þau báru í :sér frjóanga nýs tíma-
bils, og voru óvenjulega persónuleg þeg
ar nánar var að gáð. Það er kannski
skýringin á því, að jafnvel þessi fyrstu
verk hans ollu mikiilli hneykslan
áheyrenda. Annars henti það Schön-
berg oft á lífsleiðinni að verk hans
væru pípt niður af áheyrendum.
Meðal þessara fyrstu verka var
strengjasextettinn „Ummynduð nótt“
op. 4, sem síðar varð vinsælasta verk
Schönbergs, hárómantísk hermitónlist,
átakanleg á að hlýða, magnþrungin og
undrafögur um leið. Þá ber einnig að
nefna hið mikla óratóríum „Gurre-
söngva" við Ijóð danska sfcáldsins J.P.
Jacobsens, fyrir einsöngvara, kór og
bljómsveit. „Gurresöngvar" eru eitt
stærsta verk sem samið hefur verið og
tekur tvo klukkutíma að flytja það.
Einsöngsraddirnar eru fimm að tölu, tal
rödd er líka notuð, þrír fjórradda
karlakórar, áttradda blandaður kór og
risastór hljómsveit leikur með. Það tók
Schönberg ellefu ár að fullgera verk-
ið, en loksins þegar það var frumflutt
árið 1913, var því tekið með miklum
fögnuði. Þess má geta að Pétri Jóns-
syni, sem þá var velþekktur söngvari,
var boðið að syngja aðalhlutverkið,
Valdemar konung, en hann varð að
hafna því vegna annarra samninga.
Um 1903 byrjar Schönberg að kenna
og flykkist strax að honum mikillfjöldi
nemenda, sem síðar áttu eftir að láta að
sér kveða. í sambandi við kennsluna
skrifaði Scihönberg langa og ýtarlega
hljómfræðibók, sem hefst á þessum orð-
um: „Þessa bók hef ég lært af nemend-
um mínum“. Bókin var að miklu leyti
uppgjör Schönbergs við sjálfan sig, allt
sem hann hafði þegar gert, og hug-
leiðingar um það hvert stefna skyldi
næst.
Þessi tími í ævi Schönbergs var erf-
iður, hann lifði við þröngan kost, verk
hans voru mjöig umdeild og álitin ó-
æskileg, en hann naut þó stuðnings
margra góðra manna þ.á.m. Mahlers.
Það var ómetanlegt fyrir Schönberg
því Mahler var frægur maður og áhrifa-
mikill, forstjóri hinnar keisaralegu
óperu í Vín. Um líkt leyti byrjaði
Schönberg að mála, og þótti liðtækur á
því sviði. Hann var undir áhrifum frá
þýzku expressjónistunum og átti það
eftir að skapa samnefndan stíl í tón-
list.
Verk Schönbergs fjarlægðust æ meir
tíðarandann, og gerði hann það sér
sjálfur fullkomlega ljóst að hann
stefndi til óþekktra stranda í tónlist
sinni. Það er táknrænt, að í einu miikil-
vægasta verki hans á þessari braut,
strengjakvartettinum í fís-moll þar sem
oöngrödd er notuð í tveim síðustu þátt-
unum,_að söngurinn hefst á þessum orð- *
um. „Ég skynja andrúmsloft frá öðrum
stjörnum". Þessi braut, sem leiddi til
glæsilegra uppfinninga og nýs land-
Framhald á bls. 12.
JON OSKAR:
LJÓÐFÓRN
Á hverfanda hveli er brjóst mitt
og á vængjum daga og nátta
hafa flogið hælislausir fuglar
úr brjósti mér syngjandi
leitandi að lifandi trjám
og mannlegum hlustum sem fagna
og nema hverfulan sönginn
fyrr en hann deyr.
Til þess hefur brjósti mínu blætt.

<
28. júM 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3