Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.1968, Blaðsíða 6

Næst skal fara nokkrum orðum um
tvö fyrirbrigði, sem svo mjög setja
svip á norrænan kveðskap, að þau eru
frekar öllu í honum kölluð skáldamál.
Þetta eru heiti og kenningar.
Heiti kallast nöfn ýmissa hlluta, nafn-
orð sem ekki koma fyrir í daglegxi
ræðu (nema þá í föstum samböncium'),
eða ef svo er, þá er merking þeirn í
kveð’skapnum önnum en í daglegri ræðu
Þó að þetta fræðiorð sé búið til lyrir
norrænan kveðskap, þá er fyrirbrigðið
einnig til í fornenskum kveðskap og hef
ur verið með öllum germönskum þjóðum.
En vitaskuld getur eitt orð tilheyrt
skáldamáli í einu máli, en verið orð
hversdagsræðu í öðru.
Heitum í norrænum kveðskap má
skipta í fimm flokka. Þeir eru: 1) gom-
ul orð, sem naumlega eru notuð nema í
skáldskap: 2) orð, sem í skáldskap eru
notuð í annari merkingu en í daglegri
ræðu: 3) orð, oft samsett, auðsjáanlega
smíðuð af skáldum: 4) tökuorð úr öðr-
um málum, sem ekki tíðkast í daglegri
ræðu: 5) „hálfkenningar", kenningar-
stofnar, sem eru notaðir án kenniorðs
og í skáldlegri merkingu.
Að því er ég bezt veit, er mikið af
orðum í fornírsku, sem kölluð myndu
heiti í íslenzkum skáldskap, og írar
hafa orð sem svarar til íslenzka orðs-
ins skáldamál (bérla na filed).
í kvæðum Hómers er allmikið af nafn
orðum, sem orðabækur segja að séu
„episk“ eða „skáldleg"’ og mundu sum
þeirra óefað vera kölluð heiti, ef í nor-
rænum skáldskap væru. Ef litið er í
History and the Homeric Iliad (1963)
eftir Denys L. Page, er auðsætt, að sum
orð, sem hann fjallar um, mundu teij-
ast til 1. flokks norrænna heita, onn-
ur til 2. flokks, og loks er ekki annað
sýnna en sum orð með skáldlegu bragði
myndu svara til 3. flokks norrænna
heita, en vitanlega er sérfræðinga e nna
að rekja slíkt nákvæmlega.
Nú skal nefna fáein orð í þessam
málum sem bera með sér skyldlmka.
Herman Hirt telur, að germanska oið-
ið gumi, þ.e. maður, á latínu homo, sé
skylt latneska orðinu humus, moid,
gríska khþon — og skáldlegt orð frá
upphafi. Annað gamalt skáldamálsorð
er Herjann, nafn á Óðni: það merkir
konungur, stjórnandi hers. Alveg söm
ei merking gríska orðsins koíranos: það
er væntanlega sams uppruna og er
algengt í Hómerskvæðum. f áletrun frá
Englandi kemur fyrir nafnið
Corionotatae, og er fyrri liðurinn sjálf-
sagt hinn sami og gríska og norræna
orðið.
Þá skal sýna dæmi þess, hve gömul
sum norræn heiti eru. Orðið fúrr og
funi merkja bæði eld; það fyrra er af
1., það síðara af 2. flokki. í raun og
veru er hér um eitt orð að ræða, sem
klofnað hefur í tvö. Það er sama og
getneska fon, eignarfall funins, gríska
pýr, eignarfall pyrós, sbr. pánós, kynd-
ill. Samanburður þessara orðmynda vek
ur grun um, að hér hafi í öndverðu
verið orð með tvístofna beygingu, en
það þarf að fara allt aftur í hetítisku
til að finna frummyndir orðsins, nefni-
fall pahhwar (pahhuwar), eignarfall
pahhwenas, þar sem — ur og — wen
skiptist á í stofni eftir föllum. Svipuð
klofning er í orðinu ari (meira eða
rninna skáldlegt orð í íslenzku) og örn
(vanalegt orð). Þau eru skyld gríska
orðinu órnis, en skýrast af hetitísku beyg
ingunni: haras, eignarfall haranas. Þessi
dæmi sýna, hve forn eru sum heiti í
íslenzku, og að þau eru oft skyld grísk-
um orðum.
Þá er að minnast á kenningarnar, sem
nokkuð algengar eru í germönskum
kveðskap, setja alveg svip á dróttkvæð-
in, en eru fágætari í eddukvæðum.
Kenning er eins konar umritun nafn-
orðs, sú umritun með einfaldasta móti
ei gerð með tveimur nafnorðum, og er
annað einkunn hins, tengt með eignar-
falli eða þá með samsetningu. Fáein
dæmi þess skulu nefnd, en annars verð-
ur að vísa til rits Rudolfs Meissners,
Die Kenningar der Skalden (1921) eða
annara handbóka.
Skipta má kenningum í fjóra flokka.
Þrír þeirra munu til næsta víða í forn-
um frásagnarkvæðum. í fyrsta flokki er
maður „kenndur við“ ætt sína, eign eða
verk, eins og þegar guðinn Þór er nefnd
ur jarðar sonur. Grískt skáld mundi
sennilega heldur nefna nafnorð með við
skeyti eða þá samsett lýsingarorð, en
ekki er það rétt kenning. í sanskrít er
til kenningin apam napat, sem svarar
til sævar niðr í Ynglingatali, en ætt-
ingi sævarins er Eldur samkvæmt gam-
alli goðafræði. f öðrum flokki er síðari
l’ður (kenningarstofninn) gerandanafn,
svo sem sverða brjótr: hermaður, og er
auðsær skyldleikinn við orðið borga
brjótur hjá Hómer. Þó má vera, að ekki
fyndust úr hófi mörg önnur dæmi í
kvæðum hans: hjá suðrænu skáldunum
var tilbreytni í skáldamáli meiri en hér
nyrðra. Eðli þriðja flokks má vel greina
í íslenzka orðinu hjörlögr: blóð, eða í
fornenska orðinu hildebord: skjöldur.
Hér heldur síðari liður, kenningarstofn
inn, merkingu sinni að miklu leyti (blóð
er lögur, skjöldur er borð), en merk-
ingin er nánar skilgreind með fyrra lið,
kenniorðinu. f fjórða flokki umturnast
merkingin vegna áhrifa kenniorðsins:
sævar hestr er enginn hestur, heldur
skip. Orðasambandið skip eyðimerkur-
innar, sem allir kannast við, um úlfalda,
er í þessum flokki. Annars eru kenn-
ingar þessa flokks fágætar utan drótt-
kvæða: t.d. er lítið um þær í forn-
enskum kvæðum. í Hómerskvæðum kem
ur fyrir kenningin halós hippoi um
skip; fáein önnur má finna í öðrum
grískum kvæðum, t.d. jarðar hein um
steina, sbr. foldar bein í Ynglingatali.
Ef litið er til kenninga enn einnar
fornindóevrópiskrar þjóðar, íra, má
glöggt sjá, að þeir standa nær Germön
um að þessu leyti en Grikkir.
10.
Eitt hið allra gleggsta einkenni á
kveðskap Hómers eru einkunnirnar, lýs-
ingarorð sem fylgja nafnorðum og
Snorri mundi hafa nefnt sannkenning-
ar. Þær eru oft gæddar undursamlegri
fegurð og töfrum. Þær eru einnig al-
kunnar í fornnorrænum kveðskap. Eink
unnir Hómers lúta vanalega að því, sem
er varanlegt, stöðugt einkenni manna,
jarðar og sævar, vopna, skipa og húsa
og annars þess, sem skáldið fjallar um.
Vitanlega leiðir af því, hve þau lúta
mikið að varanlegum einkennum, svo og
hinu, að mörg eru án efa bundin skáld-
legri hefð frá fyrri dögum (þau hafa
að kalla festst við nafnorðin), að þau
falla ekki ævinlega að atvikum sögunn-
ar, en þó finnst mér visindamenn hafa
dæmt um það af óþarflega mikilli við-
kvæmni. En þó að dæmi finnist þess,
sð einkunn falli ekki að atviki, þá er
það frekar sjaldan. Og vanalega eru
þau gædd skáldskaparbrag. Mörg hver
þeirra eru samsett, og verður vikið að
því síðar. Til samanburðar má nefna
lýsingarorðin í Atlakviðu, sem oft eru
samsett og greinilega með skáldskapar-
brag. Á öðrum stöðum í norrænum
kveðskap er viðfelldin tilbreytni; þar
geta skipzt á skáldleg, oft samsett lýs-
ingarorð, og önnur, einföld og þekkt úr
daglegri ræðu, en fara þó afbragðsvel
við efnið. Miklu færri dæmi eru í eddu-
kvæðum, að tiltekin lýsingarorð fylgi
tilteknum nafnorðum, og sjaldan ber það
við, að lýsingarorðin séu í ósamræmi við
atvikin. Enn meira raunsæi kemur þó
oft fyrir í lýsingarorðavali dróttkvæð-
apna.
Á síðari árum hafa menn gert tölu-
verðar rannsóknir á einkunnum og föst-
um orðatiltækjum, sem bundin eru við
tiltekna menn eða hluti í kvæðum Hóm-
ers. Má þar fyrst og fremst nefna rit
eftir Millman Parry. Kveðskap annara
þjóða hafa m.a. Francis Magoun jr. og
Albert B. Lord rannsakað: Robert Kell-
ogg hefur gert skrá yfir fastmótað orða
lag og endurtekningar í eddukvæðum.
Óefað stafar allt þetta frá munnlegum
uppruna og geymd kvæðanna. í Hóm-
erskvæðum ræður hljóðdvöl og hljóð-
dvalarhrynjandi skipun þess háttar
orða; í germönskum kveðskap aftur á
rcóti stuðlasetning og áherzla, þó að
lengd atkvæða komi líka til greina. Á
s.íðari árum bafa menn komizt að þeirri
niðurstöðu, að sum föst orðasambönd
hjá Hómer séu firna gömul, svo að þau
eru nú torskilin, og veita þau stund-
um vitneskju um fornar sagnir um hetj-
urnar (D.L.Page). Vera má, að minna
sé í eddukvæðum af orðasamböndum,
sem fullyrða má að séu úr gamalli erfð
og gömul, en á hinn bóginn kunni að
vera meira um nýsmíð, en það er leikur
einn að benda á fjölda orðasambanda,
sem eru víða kunn og sennilega gömul.
Hér að framan var getið um orðasam-
bandið „jörð og upphiminn": „þursa
di óttinn“ k:mur fyrir í Þrymskviðu og
særingum varðveittum í rúnum frá 11.
öld. Þá má nefna kafla úr Griðamál-
um og Tryggðamálum. Á allmargar hlið-
stæður milli svipaðs orðalags í sænsk-
um rúnaristum og vesturnorrænum
kvæðum hefur verið bent, og sama máli
gegnir um orðasambönd í norrænu og
vesturgermönskum kveðskap, t.d. er
orðatvíundin æsir — álfar bæði kunn
af Norðurlöndum og úr fornensku. Rúna
ristur frá frumnorrænum tíma eru fáar,
ag forna gotneska Biblíuþýðingin (frá
4. öld e.Kr.) er vitanlega á eins konar
Bibliumáli. Líklega eru sum samsettu
Horft til Akrópólishæðar.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
28. júií 1968