Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.1968, Qupperneq 4

Á þessari
rímlausu
sketftjöld
er á þessum blöðum hefðbundið, pré-
dikunarandinn frá kreppuárunum kem-
ur stundum yfir það. Ljóðin virðast ort
fyrir þröngan og trúgjarnan hóp, sem
leggur vissan skilning í merkingu orða,
eins og til dæmis Eiður vor í Fyrstu
bók, og hið goðfræðilega lokakvæði
bókarinnar, í Hoddmímisholti.
Aftur á móti er barnaskapur eins og
Kveðja til Kína, langt frá því að vera
leiðinlegur lestur. Það er eitthvað elsku
legt við þessa lofgjörð um Maó og
„gönguna löngu“:
Og á undan gekk Maó með vorhörpuna
í brjóstinu —
lagði telauf á tungu sína
greip mórber í annan lófann
hrísgrjón í hinn
og mœlti:
þetta er sannleikur heimsins.
Sama hjartans einlægni birtist okkur
í Þulu frá Týli:
lítum í vöggu dóttur okkar
lítum í vöggu sonar okkar
elskum hið ókomna
biðjum um frið
horfumst í augu
horfumst í augu gegnum fjarlægðirnar
horfumst í augu gegnum áldirnar
biðjum um frið.
f ljóðinu Hellisbúi, lýsir skáldið
sjálfu sér sem skógarmanni: líf þessa
skógarmanns „blaktir á einni mjórri
fífustöng". Atómljóð að handan segir
frá tveimur rauðum dropum, sem hanga
á bláum þræði: „djúpið fyrir neðan er
svart.“ í Örlög, standa þessar línur:
það er svo skrítið að hugsa sér þessa
fögru jörð í sólskini
hugsa sér gras gróa og ull vaxa á
sauðum
eins og við hefðum aldrei verið til.
í Sjödægru er töluvert af ugg þess
manns, sem vei't að allt er forgengi-
legt; hjarta skáldsins: fuglinn litli, sem
tístir af gleði, óttast að heimurinn muni
farast. Skáldið tregar jörðina, örlög
mannsins, en ákærir jafnframt, því sú
eyðing er því geigvænlegust, sem
þurrkar út allt líf:
Vér erum á leiðinni til upphafs vors:
vér höfum svikið og stefnum af nýju
til óminnisins
í hafinu til upplausnarinnar
í hafinu
(Úr Börn Atlantiss).
Þannig snýst allt, jafnvel hugsunin
um dauðann, um það þjóðfélagslega í
ljóðum Jóhannesar: félagslega ábyrgð,
félagslega skyldu.
Fjórða bók Sjödægru er ljóðaflokkur,
sem heitir Mater dolorosa. Fróðlegt er
að bera þetta ljóð um móður skálds-
ins saman við braginn fræga um
föður þess. Karl faðir minn og Mater
dolorosa eru bæði raunsæisljóð. f fyrr-
nefnda ljóðinu nýtur braglist Jóhann-
esar sín vel ásamt þeirri hljóðlátu ein-
lægni og varfærnislegu innsýn í mann
leg örlög, sem einkenna skáldið þegar
best lætur. Sömu sögu er að segja um
Mater dolorosa, nema tækni skáldsins
hefur orðið nútímalegri; það klæðir
hugsun sína í annan búning. Hvað hef-
ur þá raunverulega gerst í skáldskap
Jóhannesar? Ekkert? Aðeins það,
að skáldinu hefur tekist að tileinka sér
nýjan ljóðstíl, ekki nýjan lífsstíl. Það
er ekki svo lítilvægt, sé þess gætt hve
hin hefðbundna ljóðagerð var því eig-
inleg, og hve góðum árangri skáldið
hafði náð á þeim vettvangi Mater dolo-
rosa er í hópi fegurstu móðurminninga
í íslenskum skáldskap. Samband sonar
og móður er nærfærnislega lýst, en þó
er allt ekki beiskjulaust í ljóðinu, því
eins og síðar verður komið að, er Jó-
hannes úr Kötlum síður en svo sáttur
vði guðdóminn. Inngangsljóðið er þann-
ig:
Hvar ertu móðir mín:
þín augu
sem vöktu yfir mér föllnum
þín hönd
sem leiddi mig gegnum yztu myrkur
þinn faðmur
sem bar mig upp himnastigann
þín tunga
uppspretta míns Ijóðs?
Hvarvetna lehta ég þín:
í moldinni snjónum loftinu
og alstaðar verð ég þín var
en er ég hleyp til og vil gripa
þá er það bara geisli
þá er það bara skuggi.
Æ hversu lítill ég er:
í vöggu rökkursins
hvílir mín stóreyga sál
eins og nýfætt barn
og mænir upp til stjarnanna.
Þótt Jóhannes segi í ljóði sínu Jafn-
dægri á hausti, að gullöld fiðrildanna
sé liðin, og hinn blandaði kór móans
floginn burt, þá hefst með Sjödægru
merkilegt tímabil í skáldskap hans, sem
enn verður ekki séð fyrir endann á.
Næstu bókar Jóhannesar úr Kötlum
var beðið með eftirvæntingu. Eftir út-
komu hennar var augljóst, að Jóhann-
es hafði ekki dottið af baki á leið sinni
til nýtískulegrar ljóðagerðar. Óljóð,
sem kom út 1962, er enn róttækari bók
en Sjödægra í flestum skilningi. f inn-
gangsljóði ræðir skáldið ástandið íheim
inum, og vandamál ljóðagerðarinnar.
Á ÞESSARI RtMLAUSU SKEGGÖLD
þegar strútar stinga höfðinu niður í
sprengisand
og mörgœsir fljúga gegnum
nálaraugað
þegar kyrtilskrýddur fóðurmeistari
vélmjólkar aumingja búkollu gömlu
þegar barnið er framleitt í
tilraunaglasi
þegar náðarmeðulin eru orðin togleður
og hanastél
sálin þota hjartað kafbátur
hvernig skal þá Ijóð kveða
Ýmsar kenningar um hvernig ljóð
„skuli kveða“ hafa auðsýnilega ásótt
skáldið. Á ljóðið að vera „rímað heil-
steypt myndríkt gætt Ijúfri hrynjandi",
eða „sjálfu sér nóg“, kannski „slíkur
helgidómur að komandi kynslóðir geymi
það í eldtraustum skáp að minnsta
kosti í þúsund ár“? En skáldið svarair
þessu á þá leið að kannski „sé hægt að
ríma saman já og nei“, „skapa mynd-
heild úr ringulreið", ef til vill „gæ'ða
djöfullegustu pyndingar ljúfri hrynj-
andi“.
en hvern gleður hin sjálfumnœga
verund Ijóðsins
þegar sprengjan hefur breytt jörð og
mannkyni í einn logandi hvell
f þessari stefnuskrá skáldsins, deilir
það á ung skáld, ásakar þau um að „van-
treysta orðinu'; „hví er vitund yðar í
feliuleik af ótta við gengishrun og gjald-
þrot“, spyr hið vígreifa skáld. Síðan
biður hann skáldin fyrirgefningar í
hóðslegum tón, því hann hafi gleymt,
að „markmið er einfeldni boðskap-
ur móðgun“.
f þessu sambandi er hollt að minnast
þeirrar ábendingar Tómasar Guð-
mundssonar, að af því heimurinn sé ka-
óstiskur, mætti ætla að hlutverk nútíma-
skáldlistar væri að koma reglu á óskapn
aðinn. Jóhannes aftur á móti krefst þess
„að vökumenn slái trumbur", hann er
bæði „hryggur og reiður“. Hann ræðst
gegn „stjórnvitringunum", „vís-
indafrömuðunum“, „heimspekingunum",
sem harrn telur brugga mannkyn-
inu launráð. Ádeila Jóhannesar í meg-
inefni bókarinnar er að því skapi mátt-
lítil, að pólitísk einsýni hans er söm
við sig. Hann málar djöfulinn á vegg-
inn í hvert skipti sem hann lítur eitt-
hvað „vestrænt" augum, en er ljúfur í
viðmóti við félaga sína fyrir „austan“.
En Óljóð eru að því leyti merkileg, að
í þeim kemur einna greinilegast fram
það, sem skáldið boðar í þjóðvísnakafl-
anum:
ég verð að þora að horfast í augu við
sjálfan mig
ég verð að þora að horfast í augu við
lífið
ég verð að þora að horfast í augu við
dauðann
Ég geri ráð fyrir, að langt þurfi að
leita til að finna annað eins sambland af
súrrealistískum módernisma og komm-
únistískri kreddutrú og mætir lesanda
Óljóða. Þrátt fyrir „einfeldnina": leið-
arljós skáldsins í villuráfandi heimi,
tekst því furðu vel að finna bókinni
andrúmsloft. Mælska þess nýtur sín í
þessum íslenska þjóðtrúarsúrxealisma,
sem ofinn er úr álfasöng, tröllahlátr-
um og útburðarvæli. Ég tek hér fáein
dæmi úr Draumkvæði:
hingað er ég þá kominn
ekki veit ég hvert
því kennileiti mín týndust t
jarðskjálfta
ég er umskiptingurinn gráskeggjaði
með rauðan blett í enni
hvítan blet't í hnakka
endajaxlar mínir kveljast af vísdómi
og glærar leðurblökur efans flögra
skrœkjandi
um völundarhús mitt
og:
tröllskessa
geispar inni i þrítugum hamrinum
og hrækir út úr sér grjótskriðu
en rjúkandi
brimsúgurinn
það er andardráttur hafgúunnar
sem vaggar landinu í svefn
Að lokum:
suður æðar mínar riða skapanornirnar
gulnuðum hrífuskaftsbrotum
á flótta undan
rafmagnsljósinu
en norður taugar mínar fljúga geltandi
Tietstngjar
oddaflug
í leit að réttlœtinu
Jafnframt því, sem Jóhannes í ljós.
efa síns, dregur upp myndir, gáskafull-
ar, fjarstæðukenndar:
á blágómunum
veg ég ofurþunga
jarðneska hégómans
veltur enn sólbolti
stilkaugu snigils
hrökkva inn í þykkildið
rindill hvikull
dintar sér snöfurlega
á steinkofa dvergs
þannig að hann gengur mun lengra en
honum yngri skáld, fræg af torræðum
hugmyndaleik; þá ávarpar hann sína
„göfugu hugsjón" eilítið vonsviknum
rómi, því það eru „dökkir skuggar yfir
fyrirheitna landinu". Hann furðar sig
á því, að hann „blóðrauður bolsi hér
norður á íslandi skuli vera kallaður
huglaus smáborgari austur í friðsælum
kínverskum skógi“. Þriðja Hraknings-
ríma skáldsins sem þessi tilvitnun er
tekin úr, er langt ljóð í lausu máli; fjall-
ar um ferð til Kína, en þar fær skáld-
ið að taka í „mjúka búmannshönd“
Maós, skáldsins, sem sá drauma sína
rætast. Ljóðið sannar okkur m.a. það
hve Jóhannes á auðvelt með að til-
einka sér ný ljóðform; það er bæ'ði
léttleiki og þung alvara í þessum frjáls-
legu línum, sem njóta „endurskoðunar-
heila“ höfundar síns. Gagnrýni kemur
einnig fram í fimmta kafla „rímnanna",
og beinist hún gegn félögunum, sem
eitt sinn hrópuðu: „öreigar allra landa
sameinist", en hafa nú sogast inn í
„allsnægtarþriðjunginn"; líta varla við
öðru en aligæs og rínarvíni „meðan hin-
ir tveir þriðjungarnir svelta". Það er
von að skáldið spyrji hvað sé sannleik-
ur, og stynji upp:
hversvegna gafst séra sigurður upp
hversvegna forhertist félagi stálin
„Maðurinn æðsta skepnan gengur enn
í svefni", stendur í lokaljóði bókarinn-
ar, og það er beiskja í þessu erindi, van
traust skálds á verki sínu:
til hvers er þá að raða
orðum í gyllta festi
því ekki að hnoða úr leimum
pottþétta dárakistu.
utan um sálir vorar
haldnar eilífri lygi
óljóð, þessi bók um „þverstæður tim-
ans“ er með djörfustu og nýstárlegustu
skáldverkum, sem hér hafa komið út í
seinni tíð. Ekki verður því neitað eftir
útkomu hennar, að hinn leysandi kraft-
ur, hugkvæmni Jóhannesar úr Kötlum
sé með fádæmum þegar litið er til
þeirrar skáldakynslóðar, sem hann,að
minnsta kosti aldurs síns vegna, á sam-
leið með. Hann hefur sannarlega þorað
að horfast í augu við sjálfan sig, og það
er ekki lítils virði, þótt ef til vill
telj-ist það ekki vænlegt til sköpunar
„fullkominna‘ skáldverka.
Tveimur árum eftir útkomu óljóða,
er Jóhannes enn kominn með ljóðabók,
Tregaslag, öllu kyrrlátari og vinalegri
ljóð. Skáldið tekur fram, að meginhluti
kvæðanna séu eldri en óljóð, „i það
minnsta að stofni til.“ Þessari ójöfnu-
bók skáldsins var tekjð nokkuð hryss-
ingslega af þeim, sem enn væntu nýrra
landvinninga frá hendi þess, en þeir,
sem minntust hinna „eilífu smáblóma",
tóku henni opnum örmum. Tregaslag-
ur Jóhannesar er líklegur til að sætta
gamla aðdáendur hans og nýja; hann
yrkir bæði hefðbundið og í nýjum anda,
en yfir öllu er ró, allt að því friður.
Skáldið segist að vísu bíða hinna nýju
manna:
Framnihi á Ms. 12
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
25. ágúst 19©8