Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.1968, Síða 12

BÓKMENNTIR
Framh. ai bls. 4
En þeir komu ekki í fyrradag
og ekki heldur í gær
— ef þeir koma ekki í dag
þá koma þeir sjálfsagt á morgun.
Skáldið semur trúarjátningar til jarð-
arinnar, ræðir kumpánlega við börn og
fugla. „Maður hver er mold“, og ,eina
vonin er efi“: þessi stef úr glataðri
bók, gætu staðið sem einkunnaror'ð.
Hver tryði því að óreyndu, að sá, sem
af mestum móði orti Óljóð, tæki þannig
til orða:
Hermann
Pálsson
RÝNTÍ
GAMAIT
RIT
f T
m undanfarin misseri hefur
mikiff veriff rætt um endurheimt hand
rita frá Danmörku, og er þó enn
brýnna málefni, aff þjóffin fái aff
kynnast beztu verkunum, sem varff-
veitzt hafa á fornum skrám og pappír.
Enn eru ýmis höfuffrit íslenzkra bók
mennta óútgefin á landi voru, og má
slíkt teljast mikill vansi. Eitt af þeim
er íslenzka hómilíubókin, en hún var
gefin út austur í Svíþjóff fyrir tæpri
öld, í einum 200 eintökum. Gott væri,
ef framtakssamur útgefandi tækist á
hendur aff koma henni xít aff nýju,
því aff þá gætu skólanemendur og
affrir, sem reyna aff kynnast íslenzkri
tungu, notaff hana viff móffurmálsnám
iff. Þótt gufffræffin í þessari bók þyki
nú orffiff helzti úrelt, þá er máliff
á henni svo göfugt, aff öllum hugs-
andi íslendingum hlýtur aff vera mik
il andleg nautn aff lesa hana. Sjald-
an hefur íslenzk tunga veriff rituff
af meiri snilld en þar þvi aff flóknar
hugleiðingar heimspekilegs efnis og
einfaldar setningar úr lieilagri ritn-
ingu virffast njóta sin jafnvel í þeim
glæsilega búningi, sem hinn forni
snillingur hefur valiff þeim. Bókin
var skráff á tólftu öld og er órækt
virni um þroska íslenzks ritmáls á
hómilíubókinni er enginn bernsku-
svipur.
Merkilegt má þaff til aff mynda
heita, hve ágætar ýmsar lýsingar eru
af fyrirbærum í náttúrunni. Ilm öm-
inn er svo aff orffi komizt: „Það er
amar effli aff hann flýgur hærra en
affrir fuglar, og drepur honum aldrei
ský fyrir augu, þótt hann sjái allan
dag móti sólu.“ Um dúfuna segir hins
vegar: „Ekki er gall í dúfu og grand
ar hún engu kvikindi meff nefi né
klóm. Rödd hennar er sem stynur,
og fæffir hún annarra unga sem sína,
etur ekkert hrátt né óhreint. Oft er
hún vön aff sitja yfir vötnum í trjám
Ljóðið deyr ef við misbjóðum þögninni
ef við ráðumst á leyndardóminn
ef við brjótumst inn í musterið
og reynum að handsama guð.
„Að handsama guð“ hefur Jóhannes
úr Kötlum oft reynt. Opið bréf í Ég læt
sem ég sofi, er skýrt dæmi um þá til
hneigingu hans að ráðast gegn krist-
inni trú, en þetta ljóð hans og fjöl-
mörg önnur álíka þurfa ekki endilega
að bera trúleysi hans vitni, heldur trú-
arþörf. í Sjödægru er ljóð, sem nefnist
Jesús Maríuson, og vegna þess að það
segir okkur mikið um afstöðu skáldsins
til trúarinnar, birti ég það í heild:
Jesús sonur Maríu er bezti bróðir
minn:
hann býr í hjarta mínu
— þar kveikir hann í rökkrinu rauða
margt eitt sinn
á reykelsinu sínu.
Og jafnan þegar allir hafa yfirgefið
mig
og enginn vill mig hugga
þá birtist hann sem stjarna í austri
og sýnir sig
á sálar minnar glugga.
og sjá þaffan ef nokkuff fer aff henni
hræffilegt, og gerir hún hreiffur í
steinveggjum." Ekki veit ég mikiff
um hátterni höggorma, en um hann
er eftirfarandi fróffleikur í hómilíu-
bókinni: „Þaff er effli höggormsins,
þá er vetur kemur, aff hann skríffur
milli trjáa, þar er þröngt er, og strýk
ur úr sér eitriff og verffur þá spán-
nýr eftir".
Meffan íslendingar trúffu enn á vist
í himnaríki hefur þeim vafalaust þótt
gott aff kynnast landsháttum þar af
lýsingunni í hómilíúbókinni: „Oss
þykir nú fagurt gull og gersemar,
hallir góffar og bæir góffir og eiga
vor önnur. Hyggjum aff hversu fagr-
ar þær hallir eru er skína öll sæti
eigi blómi grasa. Þar hrörnar eigi
aldin skóga. Þar falla hunangsfljót-
andi lækir á æ grænum völlum. Þar
ilma öll grös sem hiff dýrasta reyk-
elsi. Þar skýn sól án skugga, og
bjart heiff án þoku og eilífur dagur
án myrkri. Þar bannar ekkert fögn-
uff né krásir. Þar er aldregi heyrður
grátur né stynur, né engin leiðinleg
rödd. Þar má ekkert sjá ljótt, né
svart, né saurugt, né hræðilegt: þar
eru allir hlutir í fegurff og hreinu
ljósi. Þar má ekkert sjá né heyra
þaff er hugur hræffist.... Þar gný ja
eigi reiffiþrumur. Þar fljúga eigi eld-
ingar. Þar er eigi beiskleikur né ill-
ur daunn. Þar bera viffir á sér hin
dýrustu smyrsl. Þar gerist eigi fæffsla
saur í kviffi manns. Svo sem eyru
fagna góffum tíffindum og nasir góff-
um ilm en augu faguryndum, svo er
þar og fæffsla hunangsfljótandi og
svo hverjum þokkuff í munni sem
honum líkar bezt, en af þeirri fæffslu
er eigi saur né synd.“
Hér eins og víffar í bókinni er
vafalaust hefur til þess veriff ætlast,
aff fegurff málsins myndi hrífa kirkju
fegurffin dýrkuff, faguryndin, og
gesti og aðra, sem hlýddu á þessar
hómilíur. Óvíffa hefur mannsævinni
veriff Iýst á áhrifameiri hátt meff fá-
um orffum en í þessari einföldu máls-
grein: „Líf þetta er hundraff vetra
hið lengsta, en er líffur hinn efsta
dag, þá sýnist þaff svo sem eigi hafi
veriff lengra en einnar nætur gist-
ing.“ Guðfræffi hómilíunnar úreltist,
en húmanisminn er sígildur. „Enginn
er maffur úr allri ábyrgff meffan hann
er eigi skiodur viff þenna heim enn.“
Þegar hinn forni snillingur varar
menn viff ofmælgi og hvetur þá til
aff hafa taumhald á tungu sinni, kemst
hann svo aff orffi: „Stýra menn hest-
lun þangaff er vilja með beizlum þeim
er í munn þeim eru látin, og svo
skipum þótt mikil sé með litlu stýri
þangaff sem stýrimaffur vill. Svo hiff
sama stýrir tunga manns allri rás
líís hans. öll kvikindi verffa tamin
af mönnum, en tungu má enginn mað-
ur temja, aff hún mæli eigi þarf-
lausa hluti.“ En áffur hafffi höfundur
hómilíunnar minnt oss á spakmælið:
„Af orffum þínum skaltu réttlátur
verffa og af orðum þinum muntu
meiddur verffa."
Sumar skilgreiningar á hugtökum
eru svo snjallar og hnitmiðaffar, aff
þær minna á vandaffar orffabækur:
„Xrúa er raun allra þeirra hluta er
menn mega eigi sjá effa kenna.“ A
einstaka staff rekumst viff á íslenzk
vandamál, þótt efniff í bókinni sé aff
sjálfsögðu almenns efflis og upprunn
iff suffur í heimi. „Líkamssliti á þessu
landi er hafffur í ræffum milli manna
aff gamni, svo sem ofdrykkja í Nor-
egi.“ Þeesi ádeila á íslendinga kem-
ur heim viff ummæli Eysteins erki-
biskups, sem vítir íslenzka höfffingja
fyrir f jöllyndi í ástarmálum. Og Sverr
ir konungur barffist gegn ofdrykkju
Norðmanna. En báffir þessir menn
voru uppi á síffara hluta tólftu ald-
ar, effa um þaff leyti sem hómilíu-
bókin íslenzka er skráð.
Þaff er engin tilviljun, aff tveir
höfundar sem rita móffurmál vort
flestum effa öllum betur, þeir Hall-
dór Kiljan Laxness og Jón Helgason
í Kaupmannahöfn, hafa margt numiff
af hómilíubókinni. Enginn verffur svo
vel ritfær á íslenzka tungu nema
hann lesi mikið af góffum ritum, og
þaff er enginn firra, þótt mönnum
geti komiff til hugar, aff íslenzkt rit-
mál hefffi orffiff betra og göfugra ef
fleiri höfundar hefffu kynnzt hómi-
líubókinni en orffiff hefur.
Þótt hómilíubókin telji á of-
drykkju, þá virffist hinn forni snill-
ingur hafa kunnaff aff meta vín aff
verffleikum: „Maklega kallast andleg
skilning heilagra ritninga vín, því
aff svo sem vín tekur mæffi af manni
og gleffur hjarta hans, svo gerir og
andleg skilning manni létt öll erfiffi
fyrir guffs ást og gleffur huginn himn
eskri huggun en lætur hann gleyma
jarðlegum hlutum sem víndrukkinn
mann.“
Aff Iokum skulu hér tilfærffir
nokkrir ritningarstaffir og önnur
spakyrði: „Verffiff þér bernskir aff
illsku, en rosknir aff viti.“ „Fariff
eigi meff langmælgi í bæn yffvarri
sem áburffarmenn biffjast fyrir þeir
er sénir vilja verffa löngum af mönn-
um á bæn sinni.“ „Eigi nýtur þess
er nauðugur þolir.“ Og „Eigi nýtur
þess er nauffugur gerir.“ „Nú þaff er
hugvitiff finnur, þaff má muna meff
mínninu, en skilja og greina meff
skilningunni hvílíkt það er, er mað-
ur sér effa heyrir effa sjálfum kem-
ur í hug, og er þó ein speki allt
saman: hugvit, minni og skilning.“
Þaff má teljast táknrænt fyrir mun-
inn á nýjustu biblíuþýffingu vorri
og þeim glefsum, sem hómilíubókin
hefur úr biblíunni, aff í staffinn fyrir
aff nefna „guffs lamb“ sem ber synd-
ir heimsins, þá talar snillingurinn
forni um „guffs gimbil“ sem á braut
tók mein heimsins.
Hermann Pálsson
Og þó hef ég ei beitt slíkum brögðum
nokkum mann:
ég hef brennt á vör hans kossinn
og hrœkt síðan á nekt hans og nítt og
slegið hann
og neglt hann upp á krossinn.
En hvað svo sem ég geri er hann mín
eina hlíf
er hrynur neðsta þrepið
því hvað oft sem hann deyr þá er
eftir eitthvert líf
sem enginn getur drepið.
Og Jesús sonur Maríu mœtir oss eitt
kvöld
sem mannlegleikans kraftur:
œ vertu ekki að grafa ’onum gröf mín
^blinda öld
— hann gengur sífellt aftur.
Skáldinu verður Kristur fyrst og
fremst tákn mannlegleikans, og sem
slíkan á hann auðvelt með að taka hann
í sátt; álítur hann vafalaust skoðana-
bróður og jafnvel flokksfélaga.
Seinasta Ijóðabók Jóhannesar, Manns-
sonurinn, sem kom út 1966, styður þessa
tilgátu. Ljóðin segir Jóhannes hafa orð-
ið útundan, en vill þó ekki fresta birt-
ingu þessa „þrjátíu ára gamla kveð-
skapar“. j formála kemst skáldið enn
fremur þannig að orði: „Á kreppuárun-
um sælu, þegar flestar hugmyndir
manns um jarðneska tilveru lentu i
deiglunni — þar á meðal hin hátíðlegu
trúarviðhorf uppvaxtaráranna — Þá
tók ég upp á því að virða fyrir mér
helgisöguna um trésmiðssoninn frá Na-
zaret í alþýðlegra ljósi en áður“.
Sanntrúuðu fólki mun ljóðaflokkurinn
um mannssoninn reynast galgopa-
háttur; lesendur Jóhannesar aftur á móti
hafa af honum nokkurn ágóða, sé hann
skilinn í réttu samhengi. En hvorki eru
þetta frumleg ljóð né veigamikill skáld-
skapur. Frelsarinn er gerður að liðs-
manni byltingarinnar, eða eins og skáld-
ið segir í inngangssálmi, sem hann að
eigin sögn orti á stríðsárunum:
Ég kann ekki hót að kveða um þig
í kristilegum anda
því heiðið hjarta mitt er.
Þín háleita skynjun heillar mig
— en hvar á ég þá að standa
í dag til að þóknast þér?
Afköst Jóhannesar úr Kötlum gegna
furðu. Hann hefur samið ekki færri en
13 ljóðabækur, 5 skáldsögur, 6 barna-
bækur, skrifað sæg blaðagreina um
menningarmál og þjóðmál, annast útgáf-
ur, og ekki látið sitt eftir liggja við
þýðingar. Þjóðin hefur fyrir löngu tek-
ið þennan óstýriláta „bolsa“ sér í faðm;
honum hefur verið veitt verðlaun fyrir
hátíðarljóð, sem er á hvers manns vör-
um; jólasveinakvæði hans er börnum
alltaf jafn mikill ánægjuauki — og
hvað heimsbyltinguna varðar, lætur
hann engan bilbug á sér finna. í nýút-
komnu Tímariti Máls og menningar, er
hann enn „staðráðinn í að frelsa heim-
inn“. „Ofstæki vort er heilagt", kunn-
gerir hann í Óðinum um oss og börn
vor. Er hægt að hugsa sér Jóhannes úr
Kötlum öðruvísi?
LEIÐRÉTTING.
í fyrri hluta greinarinnar um Jó-
hannes úr Kötlum í síðasta tbl. hefur
fallið niður lína í fyrsta dálki á bls. 10.
Til þess að forðast misskilning, eru eft-
irfarandi línur endurprentaðar eins og
þær áttu að standa: „Byltingarskáldið
Jóhannes úr Kötlum hafði ekki sofnað
á veröinum, þótt hann gæfi sér tíma til
að hlynna að smáblómum um sinn.
Næsta bók hans, Sól tér sortna, sem
kom út 1945, leiðir okkur aftur til fund-
ar við þann Jóhannes, sem djarfast kvað
í Hart er í heimi."
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
25. ágúst 1968