Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1968, Blaðsíða 2

ÁN TAKMARKS
Einna eftirminnilegust eru þau ljóð
í Rauður loginn brann, sem eru til-
beiðslukennd, játningar manns, sem þrátt
fyrir hina myrku tíma, hefur komist í
snertingu við hamingju lífsins. í vor,
Elín Helena, Minning, og Mold eru dæmi
um þetta, öll órímuð ljóð, sem sýna
leikni Steins og skáldlegan þroska. Tvö
fyrrnefrudu ljóðin eru lík að efni. Þau
fjalla bæði um stúlkur, sem eru „eins
og boðskapur um betri og ríkari fram-
tíð mannanna" í fegurð sinni og ást;
en síðarnefndu ljóðin eiga það sammerkt
að vitna um tengsl manns og náttúru,
þá fró, sem það veitir þreyttum göngu-
manni, að eiga sér minningu um liðna
daga í hlýjum faðmi landsins og vissu
um að hljóta að lokum „frið og hvíld“
í skauti jarðarinnar.
En skáldi'ð er ekki heilt í gleði sinni,
tortryggnin er því í blóð borin og nærð
af hörðum tíma. Hann efast um, að stúlk
an brosmilda, sem hann sá á malbik-
uðu strætinu og fékk von hans til að
blómstra, sé til, eða hafi nokkru sinni
verið til, og í Minningu, þar sem hann
rifjar upp ljúfar stundir bernsku sinn-
ar, er hann likt og vakinn harkalega
úr draumi sínum af hinum kalda veru-
leika:
Ó, sál mín, sál mín.
Var það golan, sem þýtur í grasinu,
eða gjálpandi báran við ströndina,
sem bar þessa mildu óma,
að eyra mínu?
Var það kaldhœðni lífsins,
sem l-it mig
enn þá
nokkur augnablik
gleyma
hinum gráa hversdagsleika
steinlagðra strœtanna?
Var það blekking hugans,
sem huldi s:ón minni
helkolda auðnina,
þar sem spo" mín Vggja,
þar sem líf mitt rann út í gljúpan
sandinn?
„Var það blekking hugans?“, segir
skáldið, og fyrr í ljóðinu standa þessar
línur um minninguna:
Ó, minnina.
Þú hvíslar svo hljótt, svo hljótt,
að það heyrist varla.
f Daginn eftir eru greinileg áhrif frá
Tómasi Guðmundssyni, enda verður því
ekki á móti mæH að ljóðagerð Tómasar
hefur haft gífurlega þýðingu fyrir mót-
un Steins S*einarrs sem skálds. Þetta
sést mönnum oft yfir, og er það einn
þátturinn í því hvað mönnum er gjarnf
til að líta á ljóð Tómasar sem sjálf-
sagðan hlut, þeirri bókmenntalegu bl’indu
að átta sig ekki á nýjung þeirra. Reykja
víkurl’óð Ste ns hafa að vísu annað
innihald. Beiskja og umkomuleysi eru
augljósir fylgifiskar þeirra. Tómas seg-
ir í Ijóði sínu Húsin í bænum: „Aldr-
a6ir byggja og ungir menn kaupa lóð-
ir og ætla sér h'klega að byggja“; Steinn
fjallar um þá, sem vinna verkið og seg-
ir: „Samt finnst okkur öllum launin svo
lítils virði og líf okkar sjálfra svo dap-
urt og allt í molum“. En þrátt fjmir
þetta eru niðurstöður skáldanna líkar:
En til hvers er þá að vakna og fara á
fœtur,
og fást við kol eða verzlun, sem illa
gengur,
og hlaupa sig þreyttan í daganna
fánýta flani,
þegar flestir gœtu þó sofið svo miklu
lengur.
(Steinn í Daginn eftir).
Já, mönnum finnst það skrítið, sem
þeir ekki skilja.
Hver skilur öll þessi hús, sem í röðum
liggja?
Hver skilur lífið og allar þess óbyggðu
lóðir?
Og af hverju er verið að byggja?
(Tómas í Húsin í bænum).
Miðvikudagur er einnig dæmi um
skólagöngu Steins hjá Tómasi. Vafalít-
ið hafa kynni Steins af skáldskap Tóm-
asar átt þátt í að draga úr biturleika
hans; honum hefur lærst af þeim, að
það er stundum viturlegra að líta sjálf-
um sér nær, skyggnast um í sínum innri
heimi til að fá svör við áleitnum spurn-
ingum, eða að minnsta kosti efni í nýj-
ar. Steinn ræktaði síðar með sér eigin
borgarljóðastíl, enda hentaði honum
ekki til lengdar hin mjög svo hófsama
afstaða Tómasar til yrkisefnisins. Ljóð
Steins í Rauður loginn brann eru yfir-
leitt beinskeytt, nakin; það er hinn hrái,
miskunnarsnauði veruleiki, sem skáldið
á í stríði við. Við finnum að það er
statt í bráðri lífshætitu, eina vopn þess
er orðið, og meðan það hefur vald á
því, er alltaf von um sigur, hveirsu
slæmur, sem heimurinn reynist. Furðu
mikið segir þessi fyrsta bók skáldsins
okkur um það, sem koma skal.
Réttu ári fyrir seinni heimsstyrjöld
gefur Steinn út næstu bók sína, Ljóð.
Með þeirri bók er hann orðinn sá Steinn
sem átti eftir að setja svo tilkomumik-
inn svip á íslenzka ljóðagerð; helstu
einkenni hans sem skálds eru nú kom-
in í ljós.
Bókin hefst á Kvæði um Krist, sem
bæði að efni og formi er glæsilegur sig-
ur ungu skáldi. Einfaldleiki ljóðsins er
mikill, en um leið er það margrætt. Það
leyndarmál, sem ljó’ðið fjallar um, er ekki
sagt berum orðum; við erum ekki viss
um hvort lausn þess er í raun og veru
trúarlegs eðlis eða þjóðfélagsleg. Það
er talað um að mennirnir verði góðir,
og einnig frelsun heimsins. Börn sitja
í garði „fyrir tvö þúsund árum“. Það
er sterkur leikur í ljóði, að leggja „sann
indi“ í munn barna, láta þau gefa fyr-
irheit um betri tíð.
Draumur um ljósið, er skylt Kvæði
um Krist. Okkur er ekki sagt hvað
ljósið táknar i ljóðinu, aðeins frá draum
inum um það:
Það var eitthvað,
sem streymdi og rann
með sælutitrandi sársauka
gegn um sál okkar.
Sömu sögu er að segja um Biðina, um
þá sem bíða þess, sem mun fylla líf
þeirra „óþekktri angan“:
Við biðum, við biðum,
og að baki okkur reis
einhver hlæjandi ófreskja
og hrópaði:
Aldrei!
Það skeður áldreil
Aftur á móti er Don Quijote afdrátt-
arlaust ljóð í boðskap sínum:
Þessi auðugi maður,
sem myrðir og brennir,
og járnuðum hæl
treður jörð hinna snauðu,
hann skal falla!
Það er hann, sem er óvinur minn.
Miklu veikara ljóð er Prometheus,
eins og eftir uppskrift tímans um rót-
tæka ljóðagerð:
En fólkið skal sigra,
því ég fœrði því eld,
sem að eilífu brennur
í hjörtum þess:
Hatrið til kúgarans.
Ljóðin vitna þó bæði um vald skálds-
ins yfir yrkisefni sínu, hvernig því hef-
ur lærst að takmarka sig, og að það
stefnir að því, að þurrka út öll óþörf
orð, allt það prjál, sem of oft íþyngir
þjóðfélagslegum skáldskap.
í ádeilukvæði um Stein, sem Vilhjálm-
ur frá Skáholti orti, eitt af þeim skáld-
um kreppuáranna, sem fylgdi nýjum tíma
í vali yrkisefna og var óvenju hrein-
skilinn um sjálfan sig og samtíð sína,
ræðir hann tengsl Steins við Hamlet,
og segir nokkuð kaldhæðnislega undir
lokin:
Ég auðmjúkur spyr, því spekin hentar
ei öllum:
— Á speki Shakespeares að gera út af
við þig? —
Steinn yrkir einmitt ljóð til Hamlets:
Nei, Hamlet sæll, þú herra krónprins
Dana!
Vér höfum fráleitt lent á réttum stað.
Vort líf var blóðugt, grimmt og gleði-
vana,
án gœfu og sigurs. Ekki meira um það.
En upp úr liðins tíma mold og myrkri,
þótt máð og glötuð séu öll vor spor,
gegn dagsins björtu ásýnd ungri og
styrkri
rís andlit dimmt og brjálað: Þjáning
vor.
„Ó, guð, hve mig langaði stundum að
vera þú“, segir Vilhjálmur frá Skáholti
í fyrrnefndu kvæði um það skáld, sem
var svo fundvíst á það, sem öðrum var
hulið. „Brjóst mitt var fullt af söng,
en hamn heyrðist ekki“, yrkir Steinn í
Ljóði án lags, einu þeirra ljóða skálds-
ins, sem ber keim af sjálfsmeðaumkvun.
Ekki fer það Steini vel að barma sér,
og sem betur fór kom háðið honum til
hjálpair, stundum fyrirlitningin á mann-
legu æði.
Það er hin sérkennilega heimspeki
Steins, sem færir honum úrslitasigur-
inn, eða réttara sagt hvernig hann túlk-
ar skoðun sína. Fánýtishyggja hans er
í ætt við orð Prédikarans: „Allt er hé-
gómi og eftirsókn eftir vindi“. Sagnirn-
ar ganga og stara, koma oft fyrir í Ijóð-
um Steins, eins og til áréttingar stað-
festuleysis þeirrar persónu, sem hefur
fumdið sér athvarf í þeim. „Steinn er í
íslenzkum bókmenntum hreinræktaðasti
fulltrúi efans, bölmæðinnar og um leið
sjálfshyggjunnar”, segir Guðmundur
Gíslason Hagalín í yfirlitsgrein sinni:
íslenzk ljóðlist 1918—1944, í Almanaki
Hins íslenzka þjóðvinafélags um árið
1954. En um leið og Steinn er bölsýnt
skáld, er hann líka skáld vonar, eða
minnsta kosti einhverrar glætu í mann-
lífsmyrkrinu, þótt lausn í einhverri mynd
sé skáldskap hans órafjarri.
Ekki þarf að fletta lengi blöðum í
ljóðabókum Steins til að finna dæmi
um tómleikakennd þeirra. Ljóðið Ekk-
ert hefur oft verið mönnum tákn lífs-
myndar Steins: Gamall maður situr að
kvöldlagi við gluggann, strýkur sitt
þunna, gráa hár, minnist ef til vill ein-
hvers, sem er liðið. Svo finnur hann
kaldan súg fara um andlit sitt, óljós
hræðsla nær tökum á honum; hann horf
ir út í myrkrið og hvíslar:
Hver ert þú?
Og holur rómur svarar:
Ekkert, ekkert.
Umbúðalítið er þetta ljóð í tjáningu
sinni, en miklu naktara en Skóhljóð;
tvær seinustu hendingarnar allt að því
ungæðislega dökkar:
Sjá! Þú ert einn og allt er löngu dáið,
og yfir líki heimsins vakir þú.
„Hið eilífa myrkur, sem ekkert ljós
getur lýst“ er jafn áleitið vitunid skálds-
ins og það, sem enginn veit hvað er:
hið óskýranlega. Kvæðið um veginn minrn
ir á Ekkert. Það fjallar um þá, sem
„hugsuðu djarft“ þegar þeir lögðu út í
heiminn eftir „gömlum vegi“, sem var
„gott að rata“:
Svo héldum við áfram.
1 hópnum var enginn
huglaus né tregur.
Svo námum við staðar:
Það var auðn og myrkur
á allar hliðar,
og enginn vegur.
Það getur oft orkað tvímælis hvaða ljóð
eru persónulegustu; menn hafa margs
konar skilning á innræti skálda eins og
annarra. Kristján Karlsson segir í veiga
miklum inngangi að Kvæðasafni og grein
um, eftir Stein: „Steinn Steinarr er
skáld fyrstu persónu eintölu. Sú per-
sóna er vitaskuld ekki alltaf né öll
hann sjálfur; hún er líka að einhverju
leyti persónugervingur samtímans. Til
þess að skilja kvæðin er óhjákvæmi-
legt að átta sig á þeirri persónu, sem
hefur tekið sér bústað í þeim. Ef þraut
hans virðist vor eigin, kann það að stafa
að nokkru leyti af því, hún sé alveg
sérstaklega vandi nútímamannsins.”
í Ljóðum segir Sjálfsmynd okkur ef
til vill margt um Stein sjálfan. Upp-
hafið er þannig:
Ég málaði andlit á vegg
í afskekktu húsi.
Það var andlit hins þreytta og sjúka
og einmana manns.
Ljóðið endar á þessum línum:
Það var andlit mín sjálfs,
en þið sáuð það aldrei,
því ég málaði yfir það.
f þessu er bæði fólgið ásökun og
flótti. í öðru ljóði, sem nefnist Flótt-
inn, er skáldið á flóttanum. En því er
veitt eftirför, það heyrir rödd úrfjarska:
Framh. á bls. 13
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
15. sept. 1968