Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1968, Blaðsíða 15

Ýmsir aðilar utan safnanna hafa á
sfðus'tu misserum látið málefni þeirra til
sín taka, fyrst Félag íslenzkra fræða,
þá ful'ltrúaráð Bandalags háskólamanna
og nokkur einstök félög innan þess.
Nú síðast hefur Matthías Johannes-
sen ritstjóri, formaður þjóðhátíðarnefnd-
ar þeirrar, er skipuð var á alþingi 1966
til þess að gera tillögur um það, hversu
bezt verði minnzt 11 alda byggðar á
íslandi 1974, skýrt mér frá því, að
nefndin hafi á fundi í sumar samþykkt
ályktun þess efnis, að veita byggingu
bókasafnshúss gtuðning og verði fjallað
um það mál í álitsgerð, sem nefndin
leggur fyrir alþingi í vetur um störf sín.
Þá hafa í blöðum og tímaritum birzt
að undanförnu einstakar greinar og
jafnvel greinaflokkar um safnamál, en
um þau einnig verið fjallað nokkuð í
útvarpi og sjónvarpi, m.a. fyrir atbeina
Bókavarðafélags íslands.
Öllum þessum aðilum flyt ég beztu
þakkir fyrir áhuga þeirra og ómetan-
legan stuSning.
Seinast, en ekki sízt ber að geta þess,
að nokkrar umræður urðu um safna-
mál á alþingi seint á síðastliðnu ári,
og leiddu þær til þess, að stofnaður
var svokallaður Byggingarsjóður safna-
húss og veitt til hans 1,5 milljón krónia
í fjárlögum fyrir árið 1968, upphæð, er
síðar á sama þingi var lækkuð 1 hálfa
milljón. Ein milljón til eða frá er hér
ekki höfuðatriði, heldur hitt, að hreyf-
ing komst á málið í þinginu og það
varð ekki stöðvað.
Vér h'ljótum að treysta á alþingi í
þessu máli, teljum oss ekki hafa ástæðu
til annars en bjartsýni um frekari fram-
gang þess á þeim vettvangi. Þótt harðn-
að hafi um sinn í ári og mikill flokka-
dráttur sé með mönnum, er það gömul
saga á Islandi, og hefur þjóðin af þeim
sökum aldrei lagt frá sér bækur sínar
eða hætt að sinna hinum andlegu efnun-
um. Glöggt dæmi um það frá fyrri tíð
er Flateyjarbók, er Jón bóndi Hákonar-
son í Víðidalstungu hóf að láita rita
árið 1382, aðeins 32 ára gamall. Tveir
prestar luku ritun meginhluta bókar-
innar á næstu fimm árum, en síðan
var haldið fram ritun annáls, er náði allt
frá heims upphafi til ársins 1394.
í þeim annál standa í lok greinar-
innar um ári’ð 1382 þessi orð: efldust
flokkar og friðleysi, — en annálsgrein-
inni um árið 1394 lýkur hins vegar á
stórkostlegri lýsingu á aldarfari og ár-
ferði: „Nú áttu menn þetta hausit að
vinna eiða að fé sínu, og minnkuðu
fleiri sína peninga. Hal'læri mikið til
kostar og skreiðar nær um allt land.
Vor kalt, grasvöxtur lítill, fellir nokk-
ur.“ En ritun Flateyjarbókar (er svo
var kölluð löngu seinna) var engu að
síður lokið.
í þá sömu líking trúum vér því, að
íslendingar reisi á næstu árum, á hverju
sem gengur og hvernig sem árar, bóka-
safnshús samboðið minningu þeirra kyn-
s'lóða, sem lifað hafa í þessu landi sínu
andlega lífi, oft við hin örðugusitu kjör,
hafa varðveitt og ávaxtað hinn íslenzka
menningararf, svo að vakið hefur undr-
un og aðdáun allra, sem til þelckja.
Hvemig þetta hús á að vera, svo að
það fái sem bezt þjónað tilgangi
sínum í nútímaþjóðfélagi, það verður
þraut, sem vér safnamennirnir verðum
að leysa í samráði við þá kunnáttu-
menn um gerð slíkra húsa, sem vér get-
um bezta fengið til liðs við oss. Þess verð
ur ekki freistað að lýsa slíku húsi fyrir
yður nú, heldur skal minnzt eftirfar-
andi orða í Elucidarius, heimspekiriti,
er þýtt var á íslenzku á 12. ö'ld. En
þar segir svo: „Smiður sá, er hús vill
gera lítur fyrst, hversu hann vill hvatki
gera, og rís sú smíð síðan í verki, er
fyrr stóð smíðuð í hugviti smiðsins."
Ég þykist vita, að menntamálaráðherra
skýri frá því hér á eftir, hvað gert
hefur verið til að fá lóð undir hið
fyrirhugaða bókasafnshús, og leiði ég
þess vegna hjá mér að ræða það atriði.
15. sept. 1968
Fyrir öílu er, að horfur eru nú á, að
unnt verði á þessum tímamótum að hefj-
ast handa um markvissan undirbúning
smíðar nýs bókasafnshúss.
f þeirri von og trú, að sú smíð, sem
hér um ræðir, fái risi'ð í verki fyrr en
flesta grunar og vér þar haldið áfram
af síauknum krafti því starfi, er stofn-
að var svo giftusamlega til fyrir 150
árum, lýk ég máli mínu og þakka góða
áheym.
BÁT5TAPI
Framh. af bls. 5
Morguninn eftir er menn bjuggust til
leitar fannst bátur Gísla rekinn nálægt
lendingunni. Var þá hafin skipulögð
leit, og leitaði fjölmennur hópur þann
dag allan og næstu daga.
Séu þessar tvær frásagnir bornar sam
an, ber mikið á milli. Vel má þó vera,
að sumum finnist hér deilt um lítils
verð atriði, en svo er þó ekki. Sé frá
sögn Daníels rétt, hafa húsbændurnir á
Stað og Ólafur Bergsveinsson látið drag
ast í rúma tvo daga að safna liði og
hefja leit að Gísla, og fæ ég ekki séð
að neitt geti réttlætt slíkan drátt, ef
rétt væri.
Af þessum sökum höfum við Snæ-
björn bróðir minn reynt að kanna all-
ar tiltækilegar heimi'ldir á ný, en slíkt
hefur óhjákvæmilega tekið langan tíma,
og hefur því ekki verið hægt að svara
grein Daníels fyrr.
Ég vil nú gera grein fyrir á hvaða
heimildum ég byggði frásögn mína. í
bók sinni „Saga Snæbjarnar í Hergils-
ey“ segir hann svo á bls. 214: „Var
hálfbjart af degi er Gísli fór af stað,
en fram að því gekk veður til spilling-
ar af vestri. Leið svo dagurinn að ekk-
ert sást til hans, en daginn eftir rak
svo bátinn upp nálægt 'lendingunni á
Stað“. Þessi frásögn er rituð aðeins 3-
4 árum eftir slysið, og hefur aldrei ver-
ið véfengd fyrr en nú.
Þetta kemur heim við það sem við
Snæbjörn á Stað teljum okkur muna,
svo og margir aðrir, sem við höfum nú
talað við. Áður en ég birti grein mína
bar ég hana undir Snæbjörn á Stað,
sem var á sextánda ári er atburður
þessi gerðist, svo og marga aðra, sem
kunnugir voru vestra og nákomn-
ir Látrafólkinu. Enginn dró í efa, að
bátur Gísla hefði fundizt daginn eftir
slysið, en það skiptir öllu máli í þessari
deilu. Ég tel mig því ekki hafa sýnt
neina óvandvirkni í öflun heimilda eins
og Daníel vi'll gefa í skyn.
í grein sinni nafngreinir Daníel einn
mann, sem þarna kom við sögu, Konráð
Sigurðsson frá Miðjanesi. 1 bréfi til
Snæbjarnar á Stað dags. 24. júlí 1968
segir Konráð: „Ég hefi náð í og lesið
grein þá, sem þú talar um. Sumt eink-
um það sem viðkemur Látramönnum gat
ég ekki vitað um. En að því er mig
persónulega snertir, er þarna alrangt
með farið. Er þá fyrst frá að segja, að
snemma morguninn eftir að Ólafur og
menn hans koma .að Stað til gistingar,
kom faðir þinn sjálfur (sr. Jón Þor-
valdsson) gangandi inn að Miðjanesi.
Var þá þegar vitað að slys hefði orð-
ið. Bað hann mig að koma út að Stað og
taka þátt í leit. Þegar að Stað kom,
bað ólafur mig að fara með mönnum
sínum í leit. Bað hann mig að vera fyr-
ifliði við leit þessa. Mér að minnsta
kosti fannst skiljanlegt, að hann vildi
hlífa sér við að koma að bátnum, sem
sonur hans hafði farizt af, og ekki vit-
að hvernig aðkoman væri.
Ég hélt því ásamt mönnum Ólafs til
sjávar. Hátt var í sjó og bátur þeirra
upp við sjávarhús. Þegar við komum of-
an á klappirnar sunnan við sjávarhús-
ið, blasti báturinn við okkur frammi í
vogm nninu. Þetta sem að framan er
sagt, man ég eins og það hefði skeð í
gær.“ Síðar í sama bréfi segir Konráð:
„Erindi Kristjáns bróður þíns hlustaði
ég á í vetur mér til mikillar ánægju.
Fann ég þar ekkert í sem ég hefi ekki
áður heyrt, sumt að vísu aðeins fyllra."
Að svo stöddu sé ég ekki ástæðu til
þess að birta meira úr bréfi Konráðs.
Þegar þessir atburðir gerðust var hann
á bezta áldri, og af öllum talinn skyn-
samur og traustur maður.
Þessi frásögn Konráðs styrkir sögn
okkar Snæbjarnar í Hergilsey um það
atriði að bátur Gísla hafi fundizt dag-
inn eftir slysið og fór þá leit þegar í
stað fram.
Þótt ég dragi ekki í efa að heimild-
armenn Daníels telji sig muna atvika-
röðina rétt, verður ekki hjá því kom-
izt að benda á nokkur atri'ði, sem koma
kunnugum mönnum undarlega fyrir
sjónir. Hvers vegna tekur Ólafur fé í
skip sitt á Skálanesi, þar sem ferð hans
er heitið að Stað og Hallsteinsnesi?
Hefði Ó'lafur verið með fé í skipi sínu
er hann kom að Stað, hver hefði þá
getað tekið það til geymslu annar en
Snæbjörn bróðir minn og gætt þess með
an Ólafur var á Stað, en eftir því
man hann ekki. Þetta er ekki sannfær-
andi fyrir þá sem þekktu hagsýni Ólafs,
þótt það í sjálfu sér sé lítilvægt.
Ég kem þá .að því atriði í frásögn
Daníels, sem mér kom mest á óvart.
Hann segir, að morguninn eftir slysið,
meðan allt var í óvissu um afdrif
Gísla, hafi Ólafur sent menn sína í fjár-
leit vestur í Gufudalssveit, en farið
sjálfur 'landleiðina inn að Laugalandi,
án þess að vita hvort nokkur bátur
var þar sjófær. Hvers vegna lét hann
ekki menn sína þá koma við á Gró-
nesi, og vita vissu sína um afdrif Gísla,
sem ekki hefði tafið þá frá fjárleitinni
meira en 20-30 mínútur, og hvernig
máfcti sendimaður Ólafs komast frá
Laugalandi að Djúpadal á þeim tíma,
sem Daníel segir?
Allt er þetta mér og öðrum sem ég
hefi talað við svo óskiljanlegt og svo
ólíkt Ólafi í Hvallátrum, að erfitt er
að trúa því að hér sé rétt munað, enda
43 ár 'liðin síðan atburður þessi gerðist.
Um þetta hörmiulega slys var mikið tal-
að, sem að líkum lætur. öllum bar sam-
an um hve stór Ólafur var í raunum
sínum. Hvernig mætti vera, að slíkt um-
tal hefði skapast, ef hann hefði látið
menn sína fara að smala fé í stað þess
að leita sonar síns á þeim eina báti
sem tiltækur var. ,
Ég sé svo ekki ástæðu til þess að fara
fleiri orðum um þennan þátt í grein
Daníe'ls. Hin yfirlætislega fyrirsögn yf-
ir grein hans „Missagnir leiðréttar" eru
að engu orðnar með bréfi Konráðs. Það
er ekki á mírtu valdi að ufllyrða neitt
imi hvað er rétt eða rangt, þegar deilt
er um atburðarás sem gerðist fyrir 43
árum, en þó vil ég benda á að elztu
heimildir hafa jafnan verið taldar
traustastar.
Daníel Jónsson segir að orsök þess
að hann ritaði grein sína, sé tilraun
mín til þess að flétta slys þetta inn í
þjóðsöguna um huldufólkið í Hvallátr-
um, en að sínum dómi hafi saga þessi
við lítil rök að styðjast, og með henni
sé hallað á afa sinn, og hann raunveru-
lega gerður ábyrgur fyrir sjóslys-
unum í Látrum, þar sem hann sagði ekki
Ólafi þegar í stað draum sinn.
Varla getur þetta verið rétt hjá Daní-
el, því hann eyðir meira rúmi í grein
sinni til þess að gera frásögn mína af
drukknun Gísla ólafssonar tortryggi-
lega og sækir það svo fast, að hann
nefnir son Ólafs sem heimi'ldarmann að
nýrri frásögn um slysið, sem óhjákvæmi-
lega hlýtur að læða að mönnum tor-
tryggni í garð hans og foreldra minna,
um að þau hafi vanrækt þá sjálfsögðu
skyldu að leita tafarlaust týnds manns,
hvort nokkrar líkur væru til þess að
hann fyndist á lífi eða ekki.
f grein minni segi ég ekkert frá sjálf-
um mér um afa hans Daníel Jónsson.
Þjóðsagan um huldufólkið í Hvállótr-
um hefur löngu verið prentuð í Grá-
skinnu, og ekki verið véfengd hingað
til Ég gat því ekki vitað að hún snerti
neinn illa. Hvers vegna gerði Daníel
ekki strax sínar athugasemdir við
hana, ef honum fannst þar hallað réttu
máli. Engan hefi ég heyrt áfellast afa
hans fyrir að taka ekki mark á draumi
þeim, sem sagan segir hann hafa
dreymt. Þvert á móti hefi ég heyrt alla
minnast hans sem valinkunns sæmdar-
manns.
Hversvegna Daníel fer nú, eftir öll
þessi ár, að skýra þjóðsöguna sem á-
sökun á hendur afa sínum, og reyna að
kveða hana niður með stóryrðum og á-
sökunum á hendiur öðrum, er mér hulin
ráðgáta. Ég fæ ekki séð að slík skrif
sannfæri neinn, heldur hafi öfug óhrif.
I lok greinar sinnar segir Daníel, að
hann geri sér fulla grein fyrir því, að
skrif um löngu liðna atburði, og leið-
rétting á frásögnum af þeim, sé eins og
að glíma við drauga. Það er orð að
sönnu. Samt sem áður ritar hann grein
sína, svo sem hann einn viti það rétta,
að allir aðrir fari rangt með. Hann
leggur ekki á sig þá fyrirhöfn
að tala við menn þá, sem hann nafn-
greinir, svo sem Konráð á Miðjanesi,
því að þá efast ég um að hann hafi skrif
að þessa grein.
Ég hefi hér að framna sýnt fram á,
að frásagnir þeirra manna, sem Daní-
el nafngreinir ber ekki saman. Slíkt
kemur engum á óvart, sem eitthvað hef-
ur fengizt við að kanna liðna atburði.
Þegar minni vandaðs og áreiðanlegs
fólks fer ekki saman, þarf að viðhafa
varúð og forðast fullyrðingar. Því hefi
ég hér rakið frásagnir okkar beggja,
svo þeir sem þetta mál snerir geti
sjálfir dæmt um hvorri frásögninni sé
betur treystandi.
hagalagtíar
Herramannsmatiír.
Allmörgum bændum kynntist. ég þenn
an tíma. Nokkrir þeirra þekktu vel ís-
land og frændsemi vora við Norðmenn.
Voru þeir allvel að sér í Heimskringlu
Snorra. Hinir voru og nokkrir, er lítið
höfðu kynnt sér sögu vora, en höfðu
þó allir heyrt, að íslendingar væru
Nor'ðmönnum skyldir. Eitt var það þó,
sem þeir allir þekktu jafnvel, það var
íslenzka saltkjötið. Rómuðu þeir gæði
þess mjög og töldu það vera ljúffeng-
asta feitasta og bezta kjöt heimsins.
Sagði einn bændanna á þessa leið við
mig: „Hamingjumenn eruð þið íslend-
ingar, að eiga einhver beztu afréttar-
harkjöt borið saman við dilkakjöt frá
íslandi".
(För til Noregs e. sr. H. Th)
Skilvinda.
Orðið skilvinda er búið til af sr. Jóni
Guttormssyni prófasti í Hjarðarholti í
Dölum, sem var orðhagur maður í bezta
lagi, eins og þessi nýgervingur sýnir.
Mjólkurskilvélin í Hjarðarholti var
fyrsta handsniwia vélin. Þar af kom
nafnið.
Útgefandi: H.f. Árvakur, Reykjavík.
Framkv.stj.: Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar: Sigurður Bjarnascn írá Vigur.
Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson.
DEUtstj.fltr.: G-ísli Sigurðsson.
Auglýsingar: Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 10100.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15