Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1968, Blaðsíða 12

i landnámi Skallagríms
Framh. af bls. 9
eignast Volvó með tímanum. Þó
eru Borgnesingar búnir að
eignast leikritaskáld, ef svo
fer fram sem horfir. Hilmir Jó-
hannesson, mjólkurfræðingur,
samdi á síðasta ári leikrit:
„Sláturhúsið Hraðar hendur",
sem sýnt hefur verið víða um
land.
Borgarnes er embættismanna
bær; þar situr sýslumaðurinn í
Mýrasýslu, lögreglustjórinn,
kaupfélagsstjórinn, mjólkur-
samlagsstjórinn, sparisjóðsstjór
inn og svo auðvitað sveitar-
stjórinn. Þar er líka starfandi
Rotaryklúbbur og Lyons-
klúbbur og félagsstarfsemin að
vetrinum er mikið bundin við
þessa klúbba. Þar er líka hesta-
mannafélag, öflugt kvenfélag
og bridgefélag; þar spila viku-
lega að vetrinum um 40 manns.
Mér sýnist, að flestir Borg-
nesingar standi í húsbygging-
um. Og þvílík hús. Það er eng-
inn útskagasvipur á þeim
byggingum, enginn kotungs-
bragur á framkvæmdunum. Hús
byggjendum í Borgarnesi sýn-
ist eins og flestum öðrum vera
í mun að byggja stórt. Enda
margsannað, að skynsamlegar
er ekki hægt að verja pening-
um á íslandi, en koma þeim fyr
ir í steinsteypu. Bærinn er að
verða eitt stórkostlegt minnis-
merki fyrir Kjartan Sveinsson;
hann virðist teikna hvert hús,
sem þar er byggt. Kjartan var
um tíma byggingafulltrúi Vest-
urlands og hafði aðsetur í
Borgarnesi. Hann gerir margt
vel og afköst hans eru ótrúleg.
Sumir segja, að hann teikni
helming af öllu sem byggt er í
Reykjavík. Hann munar þá
varla um að teikna allt sem
byggt er í Borgarnesi. Þó er
Halldór Jónsson, höfundur að
kirkjunni. Hún stendur þar
sem hæst ber, þokkalegt hús,
en laus við að vera frumleg
eða 'listræn á nokkurn hátt. En
hún sómir sér vel þarna og
gnæfir yfir bæinn með til-
hlýðilegri reisn. Við eina götu
hafa fjórir bræður byggt í röð,
stór og glæsileg hús. Þeir heita
Ingi, Grétar, Jóhann og Stein-
ar og eru Ingimundarsynir,
innfæddir í Borgarnési. Hús
eins og þeir hafa byggt þarna
og raunar margir fleiri, mundu
varla kosta undir þrem milljón-
um í höfuðstaðnum. Annað-
hvort er eitthvað ódýrara að
byggja í Borgarnesi eða menn
almennt svona múraðir. Nema
hvorttveggja sé.
Borgames er sögusvið at-
burða Eglu og kallað Digra-
nes. Herma sagnir, að nesið
hafi allt verið skógi vaxið og
eftir gróskunni í Skal'lagríms-
garði gæti það hafa verið satt.
Sagnir eru líka um bæ þar
frammi á nesinu, Granastaði,
en ekki vita menn nú með
vissu, hvar hann hefur verið.
Þarna hefur líklega orðið jarð-
vegseyðing; einhver merki sá
ust þar um skógarleyfar á síð-
ustu öld. Fram úr nesiniu skaga
þrír klappatangar út í sjó-
inn, framundan einum þeirra
er Brákarey. Bæði eyjan og
sundið eru kennd við Þorgerði
brák, ambátt Skalla-Gríms, sem
frá segir í Eglu. Sjálfsagt
kunna allir uppkomnir Borg-
nesingar á því glögg skil, en
tvo unga menn hitti ég þar
niðri við poilinn og gerði það
að gamni mínu að spyrjá, hvað
þetta nafn ætti að þýða. Það
stóð ekki á svörum: „Sérðu
ekki olíubrákina, maður“. „Þið
hafið náttúrulega aldrei heyrt
nefnda Þorgerði brák“, spurði
ég. „Nei, er hún í sjónvarp-
inu“, spurðu þeir. Ég kvaðst
búast við því, að hún hlyti að
vera þar og skildi svo með
okkur.
í Eglu segir svo um Þorgerði
brák: „Hún var mikil fyrir sér,
sterk sem karlar og fjölkunnug
mjög“. Þrátt fyrir karlmanns-
krafta sína brást henni kjark-
ur á úrslitastundu og varð það
henni að aldurtila, að húsbóndi
hennar gerðist helsti skapbráð-
ur. Ambáttin hafði fóstrað upp
Egil Skallagrímsson í barn-
æsku hans á Borg. Eins og
löngum þegar ÍSlendingasögur
segja frá, kunnu menn illa að
stilla skap sitt á kappleikum,
en einin slíkur var haldinn í
Sandvík nálægt Borg. Egill var
þá tólf ára og svo mikill vexti
að fáir voru stærri, né heldur
þeir væru betur afli búnir.
Karl faðir hans, Skálla-Grím-
ur Kveldúlfsson, tók þátt í
leiknum og lék á móti Agli og
Þórði Granasyni, manni á tví-
tugsaldri. Gekk þeim gamla illa
í fyrstu, en tók síðan að ná yf-
irhöndinni og gerðist þá sterk-
ur úr hófi fram. Tók hann upp
sveininn Þórð og keyrði hann
niður, svo það varð hans bani.
Hann greip því næst til Egils
sonar síns og brá þá ambátt-
inni sem von var; hún hefur
vafalaust vitað sem var, að ber-
serksgangur var runninn á
karlinn og hann var vís til ó-
hæfuverka. Hún mælti: „Ham-
ast þú nú, Skal'la-Grímur, að
syni þínum.“ Skalla-grímur
leið ekki þrælum sínum að
brúka kjaft við sig; hann lét
Egil lausan og þreif til henn-
ar, en hún komst undan á
spretti. Var hún það létí á sér,
að Skalla-Grímur náði henni
ekki og stóð hlaupið út á utan-
vert Digranes. Þar með var
Þorgerður brák komin í sjálf-
heldu og taldi sig helzt geta
bjargað sér á sundi, eða hvort
hún stakk sér fram af hamrin-
um í hreinni örvæntingu. Nema
Skalla-Grímur kastaði eins og
kunnugt er steini miklum milli
herða henni „ok kom hvártki
upp síðan“.
Um kvöldið var Egill reiður
karli föður sínum, annaðhvort
fyrir að hafa drepið fóstru
hans, ellegar leikbróður hans
Þórð Granason, sem er þó öllu
líklegra, að hann hafi séð eft-
ir. Var strákur ekkert að tví-
nóna við það, en gekk í eld-
húsið rétt fyrir kvöldmatinn og
hjó þar banahögg þann mann á
bænum, sem hann vissi að karli
föður sínum var kærastur.
Ekki þótti Skalla-Grími ástæða
til að fárast um það, enda sjálf-
ur búinn að verða tveggja
manna bani með skapofsa sín-
um þann daginn. Þó ræddust
þeir ekki við, hvorki illt né gott
allan þann vetur.
Eftir því sem sagan segir,
hafa uppeldisáhrifin heima á
Borg naumast verið í þá átt að
gera Egil fráhverfan mann-
drápum. Hann var á sjö-
unda ári þegar hann fór hall-
oka í áflogum við Grím Hegg-
son frá Heggstöðum og hefndi
þess á eftir með því að reka
öxi í höfuð sveininum Grími,
svo þegar stóð í heila. Hvern-
ig mundi þessu nú hafa verið
tekið heima á Borg? Ætli móð-
irin oig faðirinn hafi verið í
uppnámi sökum þessarar ó-
gæfu: Sonur þeirra orðinn
manns bani á barnsaldri. Nei,
síður en svo. He'ldur þótti þetta
bera vott um að Egill
væri mannsefni. Skalla-Grímur
gamli lét sér að vísu fátt um
finnast, en Bera móðir hans
kvað Egil vera víkingsefni og
hentast, að honum yrðu fengin
herskip, þegar hann hefði
aldur til.
A Brákarsundi skildl Þórðlf
ur Skallagrímsson eftir skip
sitt einn vetur. Egill vildi fara
með honum um sumarið en
hlaut miður góðar undirtektir
hjá bróður sínum. Taldi hann
lítið vit í að flytja hann með
sér utan, þegar varla mætti um
hann tala þar í heimahúsum.
En þá kom í ljós að þetta til-
vonandi höfuðskáld Norður-
landa í átta hundruð ár var
þrjóskari en svo, að hann
léti þesskonar andmæli aftra
sér. „Vera má,“ sagði Egill, „at
þá fari hvárgi okkar“. í myrkri
og vonzkuveðri komst hann út
til skipa og hjó þar sundur
festar. Skipið rak út á fjörð
án þesis að nokkur gæti við því
gert og hafnaði á eyrum upp í
AndakíL Raunar hótaði Egill
meiri skaða og spellvirkjum og
kom svo að lokum, að Þórólf-
ur fór með hann uítan um sum-
arið.
Þessi saga af unglingnum
Agli Skallagrímssyni er mjög
athyglisverð. Hvort hér styðst
nokkur stafkrókur við atburði,
sem raunverulega áttu sér stað,
skiptir raunar ekki má'li, held-
ur hitt, að höfundur Eglu seg-
ir frá unglingi, sem samkvæmt
mælikvarða nútímans er hreint
villidýr. Á mælistiku Víkinga-
aldar er hann hins vegar ótví-
rætt mannsefni, tröllslega vax-
inn og rammur að afli, skáld-
mæltur frá blautu barnsbeini
og hirðir ekki meira um hvort
hann drepur mann eða flugu.
Er ekki sagt, að flestir íslend-
ingar geti rakið ættir sínar til
Egils og Skalla-Gríms? Jú,
stundum hefur það verið sagt
með réttu eða röngu og mikið
hefur þurft af írsku þræla-
blóði til að milda þann arf,
sem við höfum frá Agli.
Þegar farið er þjóðveginn
upp frá Borgarnesi, blasir við
bærinn á Borg. Ekki er hægt
að segja að tilkomumikið eða
staðarlegt sé að sjá þangað
heim. Virðist í fljótu bragði
vandséð, hvað karlinn Skal'la-
Grímur hefur séð við þennan
blett, þegar hann gat valið
um bæjarstæði í stóru og fögru
héraði. Líkt og Ingólfur Arn-
arson hugðist láta öndvegissúl-
ur ráða búsetu á íslandi, hafði
Skalla-Grímur trú á því að
kistan með líki Kveldúlfs,
mundi bera að landi á einhverj
um þeim stað við fslands-
strendur, sem búseta yrði far-
sæ'l. Eftir því sem sagan seg-
ir rak kistan upp í voginn,
framan við Borg. Þegar betur
er að gáð, kemur í ljós að stað-
arval Skalla-Gríms er heppi-
legt þrátt fyrir allt. Hann nytj-
aði mjög hlunnindi og gagn-
vart öllum slíkum aðdráttum er
Borg miðsvæðis. Þá var sel-
veiði og reki á Álftanesi og
vestur um Mýrar en gnótt af
laxi í ám um ofanverðan Borg-
arfjörð.
Borg á Mýrum, landnáms-
jörð Skálla-Gríms Kveldúlfs-
sonar er nánast kot. Túnið þar
er eins og hver annar snepill
eftir nútíma mælikvarða og
virðist þó eitthvað hafa verið
fært út í seinni tíð. Prestur-
inn þar, séra Leó Júlíusson,
hefur ekki bú; jörðin er leigð
út. Prestsetrið á Borg brann
til ösku 1959 og nú er þar nýtt
og einstaklega fallegt íbúðar-
hús sem Hörður Bjarnason
húsameistari ríkisins hefur
teiknað. Kirkjan er frá 1880,
timburkirkja múrhúðuð að ut-
an og vel við haldið. Það er
einkennilegt, að kirkjan snýr
ekki frá austri til vesturs eins
og tíðkast jafnan; hún snýr
stafni til suðurs eins og leiði
gíæsimennisins Kjartans Ólafs-
sonar, sem þar á að vera.
Talsvert af landi hefur verið
tekið undan jörðinni, Borgar-
nesið allt til dæmis. Meðan ég
ræddi við prestinn stundarkorn
í stofunni á Borg, horfðum við
á það út um gluggann, að menn
voru að ná upp heyi á slétt-
unni þar fyrir framan; þar stóð
áður kotið Suðurríki. Frá Borg
sést vel í Borgames og útsýnið
er mjög fallegt þangað suður-
úr. Yfirleitt er útsýnfð miklu
fallegra heiman frá bænum.
Nokkuð ofan við húsin er
klettarani; borgin sú er bær-
inn dregur nafn sitt af. Þaðan
er fagurt að sjá um tanga og
víkur en inn til 'landsins teygja
sig ber klettahöft, mýrarsund,
einstaka melar og lávaxið
kjarr, þegar lengra dregur inn-
eftir. Borg á talsvert land í þá
áttina. Beitiland hefur ugglaust
verið gott, bæði sumar og vet-
ur, og mun betra en ræktun-
arskilyrði, sem nú skipta meira
máli. Líklegt er að bærinn á
Borg standi nákvæmlega á
sama stað og bær Skalla-Gríms.
Þegar íbúðarhúsið var byggt,
hafði sézt fyrir 'langri hleðslu,
en ekki var hirt um neinar
rannsóknir eða uppgröft og
jarðýtan látin um að róta upp
hleðslunni.
Framhald í næsta blaði.
GÁFNAFAR
Framh. af bls. 7
stæði í uppeldi en drengir.
Þeirri spurningu er enn ósvar-
að á grundvelli vísindalegra
atihugana.
Á hinn bóginn sýnir þetta,
að til þess að skilja og gera
sér grein fyrir greind stúlkna
og möguleikum þeirra til and-
legra afreka, er ekki unnt að
líta einungis á það.sem þær
hafa gert — við munum komast
að raun um, að greindarþróun-
in er ekkert einangrað fyrir-
bæri, (heldur nátengd samskipt-
um barnsins við umhverfi sitt
— og að ýmsir eiginleikar, sem
til þess hafa verið taldir „Kyn-
bundnir", byggjast ef til vill
fyrst og fremst á því, að um-
hverfið hefur þroskað þá meira
en aðra.
Við vitum, að greind einstakra
barna, ieins og hún er mæld
með greindarprófum er ekki
söm og jöfn frá barnæsku til
fullorðinsára. Sum börn sýna
'hækkandi greindarvísitölu eftir
því sem þau verða eldri, en
!hjá öðrum börnum fer hún lækk
andi. Nokkrar bandarískar vís-
indastofnanir hafa rannsakað
greind með því að fylgjast með
tilteknum fjölda einstaklinga
allt frá bamæsku og fram á full
orðinsár, og líklegt, að árangur
þeirra athugana gefi einhverja
vísbendingu um einhverja þá
þætti, sem hafa áhrif á breyt-
ingar greindarvísitölu og
þroska.
Árið 1958 voru birtar niður-
stöður athugana, sem gerðar
voru á hópum barna, fram að
tíu ára aldri, sem annarsvegar
höfðu sýnt hækkandi grein^ar-
vísitölu og hinsvegar lækkandi.
Ný gata í Borgar-
nesi. Þarna hafa
fjórir bræður
byggt hús hlið
við hlið.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
8. september 1968