Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.1969, Blaðsíða 2

■v
brezka innanríkisráðherranum
á þessa leið: „Þess er varla
að vænita, að sprengiefni verði
tekið til almennrar notkunar
áfallalaust. Einföld skírskotun
til hagskýrslna sýnir að notk-
un skotvopna til leiks hefur í
för með sér óendanlega miklu
fleiri dauðsföll en þetta efni,
sem er stórvirkt og þýðingar
mikið tæki til vinmslu stein-
efna.“
Raunar hafði Nobel þegar
árið 1865 fundið upp nitroglyc-
erin í föstu formi, þ.e. dyna-
mitið, það var dýrara en fljót-
andi nitroglycerin og ekki eins
öflugt en hafði þann kost að
vena áreiðanlegt og auðvelt í
meðförum. Dynamit gat ekki
sprungið óvart. Það ruddi sér
brátt tiil rúms og jókst sala á
því í heiminum úr ellefu 'lest-
um árið 1867 upp í 3.120 lestir
árið 1874. Notkun þess við
sprengingu Gotthard jarð-
gangnanna undir Alpafjöllum
staðfesti verðleika þess.
NOBEL
allrt magnið væri hitað í einu
upp í hátt hitastig. Miklar
drunur kváðu við í rannsókn-
arstofum Evrópu og vísinda-
menn sviðu af sér augnabrúnir
og skárust í and'liti á fljúgandi
glerbrotum við tilraimir með
þennan nýja vökva. Nitroglyc-
erinið vildi annaðhvort ekki
springa, eða sprengingin varð
allrtof ofsaleg. Enginn kunni
með efnið að fara, enda þótt
læknar væru teknir að gefa
það hjarbasjúklingum til inn-
töku.
Immanuel gamli hugsaði sér
kveikju — annað sprengiefni,
sem látið væri í nitroglycerin-
ið og hefði þá verkun að það
spryngi nákvæmlega eins og til
væri ætlast. Hann fékk Alfred
sér til aðstoðar og það var Al-
fred sem fann þá gerð kveikju
er kom að tilætluðum notum,
og fékk hann sænskt einka-
leyfi fyrir henni árið 1863.
Þertta var sú undirstöðuupp-
finning Alfreds Nobels, sem síð
ari frami hans og raunar
sprengiefnaiðnaður nútímans
byggðist á. Hann hélt áfram
og fann upp dýnamitið, sem var
nitroglycerin í föstu formi á-
samt kveikju, en í fyrstu var
það vökvinn, sem vakti ímynd-
unarafl umheimsins. Nobel-fé-
lög voru stofnuð í skyndi í
Þýzkalandi, Bandaríkjunum og
Bretflandi þar sem Alfred neit-
aði að selja uppfinningu sína
í eitt skiprti fyrir öll, en gerð-
ist hluthafi í félögunum til
þess að geta átt hlutdeild í
hagnaðinum.
Snöggur endi var bundinn
á frama nitroglycerinvökvans
með röð vofeiflegra spreng-
inga í hverju einasta landi þar
sem það hafði verið tekið til
notkunar. Fólk meðhöndlaði
það af kæruleysi, sölumenn
höfðu sýnishorn meðferðis í
venjulegum farangri. ökumað-
ur sbafl flösku af því frá sölu-
manni og notaði það til að bera
á leðurbrækur sínar, taumana
og vagnhjólin. f New York var
flaska skilin eftir hjá dyraverði
í gistihúsi. Reykur tók að lið-
ast upp úr flöskunni og
dyravörðurinn, sem líkaði ekki
lyktin, fór með hana út á
götu. Hann var varla kominn
aftur til sætis síns þegar
sprenging kvað við sem braut
allar gluggarúður í göitunni og
skildi eftir sig rúmlega meters
djúpan gíg.
Arið 1864 sprakk sjálf
verksmiðja Nobelsfeðganna í
Stokkhó'lmi í loft upp. Létust
þar fimm manns og var einn
þeirra yngsti sonurinn Emil
Nobel. Gamla Nobel varð svo
mikið um þetta að hann dró sig
í hlé frá fyrirtækinu (hann lézt
úr heilablóðfalli fjórum árum
síðar), en Alfred hélt starfinu
áfram í fljótandi vinnustofu,
sem lá við landfestar úti á
vatni um þrjá kílómetra frá
Stokkhólmi.
Það sem ekki hafði verið
reiknað með var það, að nitro-
glycerin varð dyntótt með aldr-
inum og átti því til að springa
fyrirvaralaust eða við minnsta
högg. Menn vildu óðir og upp-
vægir nota það vegna hins stór-
kostlega árangurs sem það
sýndi við námuvinnslu og
sprengingu jarðgangna og
sneiðinga fyrir járnbrautar-
lagnir. Ein hleðsla af nitroglyc-
erini var jafn áhrifamikil og
hundruð tunna af byssupúðri.
En þegar æ fleiri slysaspreng-
ingar áttu sér stað, varð al-
menningur skelfingu lostinn. f
sumum löndum var notkun
nitroglycerins algerlega bönn-
uð með lögum. Þegar frumvarp
þess efnis lá fyrir brezka þing-
inu árið 1869, skrifaði Nobel
N
xlobel hafði mikla trú á
sýningum: hann keypti rúm í
dagblöðunum til að auglýsa
sprengingar, sem allir mættu
koma og horfa á. Ein slík sýn-
ing ábti sér stað í Merstham í
Surrey, þar sem áhorfendur í
öruggri fjarlægð innan feaðla,
gátu séð Nobe'l kveikja í fimm
kílóa dynaimitkassa og lóta
annan falla til jarðar úr 18
metra hæð. Hvorugur kassinn
sprakk. Síðan setti hann hæfi-
legt kveikiefni í þriðja kass-
ann, sem sprakk með miklum
hvelli og skildi eftir myndar-
legan gíg.
Hann stofnaði Brezka Dyna-
mitfélagið árið 1871 og reisti
verksmiðju í Ardrossan á vesrt-
urströnd Skotlands, en þaðan
skrifaði hann drungaleg bréf
um veðurfarið. Á fjórum ár-
um tífaldaðist verðgi'ldi hluta-
bréfanna. Árið 1873 höfðu No-
be'l verksmiðjur verið reistar
í Svíþjóð, Hamborg, Cologne,
Noregi, Kaliforniu, New York,
Finmlandi, Skotlandi, Frakk-
landi, Prag, Spáni, Sviss, ítal-
íu, Portugal og Ungverjalandi.
Flesbar þeirra, þar á meðal
þýzku og brezku verksmiðjurn
ar, voru síðar sameinaðar und-
ir eina alþjóðlega samsteypu,
Nobel Dynamite Trust Com-
any, sem framleiddi sprengi-
efni tia höfuðs báðum aðilum,
þegar heimssrtyrjöldin fyrri
brauzt út árið 1914. Þetta var
ta’hð óverjandi og 1915 var sam
steypan leyst upp og hvert fé-
lag hvarf aftur undir sína
þjóðlegu stjórn.
Á árunum eftir 1870 kváðu
við sprengingar um heim allan
er sprengiefni Nobels bókstaf-
lega skar út námur, vegar-
stæði og járnbrautargöng í iðn-
væðingu allra heimsálfa. No-
bel þurfti ekki anniað að gera
til að græða fé, en að tryggja
sér hlutdeild í hagnaðimum.
Fyrir honium var þetta aðeins
reglusemi og hann gaf yfirleitt
lítinn gaum að fjármá'lum
(Hann tók einnig ágóða af eign
arhluta sínum í olíufélögum
bræðranna.) Hann virðist hafa
verið örlótur við líkmarstofn-
anir og góðgerðafélög og seg-
ir í einu bréfi að hann sé að
drukkna í betlibréfum — hafði
hann þá undangengna 12 mán-
uði gefið milljón frönkum
Hið stöðuga kvabb fðlks I hon-
um hefur vafalaust aukið á ein
veruþörf hans og svartsýni á
manneðlið.
„Ef ég ætti að gefa vinum
mínum heilræði, þá myndi ég
segja þeim að gera aldrei góð-
verk“, skrifaði hann. ,,í hvert
skipti sem ég hef látið undan
þessari hörmulegu ti'lhneigingu,
hef ég eignast nýjan óvin.“
H ann lifði kyrrlátu lífi og
eina óhófið sem hann leyfði
sér, var að hafa ávallt þann
bezta matreiðslumann, sem völ
var á, vegna þess að hann
taldi sig hafa lélega meltingu,
sem þyrfti nærgætni og sér-
stakrar umönnunar við. Hann
hafði mætur á því, sem hann
kallaði „gott tóbak“, og tók
fram, að í sínu húsi þyrfti ekk
ert reykherbergi, þar sem
reykingar væru leyfðar í þeim
öil'lum. Um miðbik ævinnar var
aðalaðsetur hans í París, þar
sem hann hafði hóp aðstoðar-
manna á lauinum í glæsilegri
einkarannsóknarstofu. Árið
1891, eftir ágreining við frönsk
stjórnvöld vegna sprengingar,
flutti hann heimili sitt og rann-
sókimarstofur til San Remo á
ítalíu. Hann byggði handa sér
hús í Svíþjóð og dvaldi þar í
nokkrar vikur á ári hverju.
Það var í París 1875, sem
hann gerði síðustu meirihátt-
ar uppfinningu sína, sprengi-
hlaup. Hann bafði þann hátt á
að vinna ávallt að tíu-tólf eða
fleiri verkefhum í einu og hætti
við þau eða tók aftur upp þráð-
inn eftir því sem hugmynd-
ir leituðu á hann. Hann hafði
um margra ára skeið unnið að
því meira eða minna að fram-
'leiða sprengihlaup. Þá var það
eina nótt klukkan fjögur að
skurður á fingri hans kom af
stað hugsanakeðju, sem rak
hann á fætur og í tilrauna-
stofuna til að reyna þar nýja
efnablöndu, sem gafst prýði-
lega. Hún var öflugri en nitro-
glycerin, sveigjanlegri en dyna-
mit, og er enn í dag helzta
sprengiefnið sem notað er við
að sprengja kletta.
Að undanskildum hjáverkum
eins og aðferð til blóðgjafa og
framleiðslu gerfisilkis, átbu fal'l
byssur og sprengiefni til hern-
aðarnorta hug hans allan. Þegar
í hlut á yfirlýstur hatursmað-
ur styrjalda, virðist þetta all
einkennileg framvinda, en þó
mun ekki annað hafa ráðið
gerðum Nobels en einlægur vís
indaleigur áhugi á flugskeytum
og sprengiefni. Hann hafði un-
un af að glíma við vandasöm
verkefni. Við gagnrýnanda
einn sagði hann: „Þann dag
sem tvö herlið geta tortímt
hvort öðru á einni sekúndu
munu allar siðmennrtaðar þjóð-
ir hverfa frá styrjöldum með
hryllingi og leysa upp heri
sína.“
nn tók út einkaleyfi á
,,loft-tundurskeyti“, sem telja
verður undanfara eldflaugar-
arinnar, og reyklausri, hljóð
lausri byssu. Árið 1890 fram-
leiddi félag hans í Breflandi í
samvinnu við hermálaráðuneyt-
ið brezka, nýtt sprengiefni,
cordite, til hernaðarnota. Það
sem átti að heita „vinsamlegar"
aðgerðir varð að málarekstri
fyrir brezkum dómstólum árið
1895 um það hvort Nobó) skyldi
teljast höfundur uppfinningar-
innar. Hann tapaði, emda þótt
dómarinn léti þau orð falla að
hinn sigrandi aðili væri í sömu
aðstöðu og dvergur, sem stæði
á öxlum risa. Þótt Nobel hefði
stöðugan hagnað af framleiðs'lu
cordirte vegna hlutar síns í
brezka félaginu, var hann æva-
reiður yfir því að vera ekki
viðurkenindur sem höfundur
þess og tók tii við að skrifa
ádeiluleikrit um brezkt réttar-
far.
Síðustu fimmtán ár ævi sinn-
ar beindi Nobel áhuganum að
„friðarhreyfingu" þeirri, sem
hafin var í Evrópu og styrkti
hana fjárhagslega. Hugmyndin
var sú að halda alþjóðaráð-
stefnur þar sem heimsvanda-
málin væru rædd og drög lögð
til alheimssrtjórnar. Hreyfing-
urunii var lítill gaumur gefinn á
þeim tíma en þó má te'lja hana
fyrsta vísinn að Þjóðabanda-
laginu.
Enda þótt það stríddi
gegn eðli Nobels að koma fram
á friðarráðstefnum og halda
ræður — til þess var hann allt
of feiminn — gerði hann í bréf-
um grein fyrir hugmyndum
sínum um þessi mál. Flestir
„friðar“-deiðtogarnir álitu sem
svo að fyrsta skrefið ætti að
vera að koma á alþjóðasam-
tökum um að draga úr hervæð-
ingu. Nobel (sem var önnum
kafinn við uþpfinningu nýrra
vopna) var á öðru máli, hann
sagði að afvopnun ætti að koma
af sjálfu sér. Hann lagði til
að gerður yrði alþjóðasamning-
ur, þar sem hvert land skuld-
byndi sig til að forðast ófrið í
eitt ár. Þar sem tímabilið væri
svo stutt, myndi engir^n freist-
asrt til að rjúfa samninginn.
Ennfremur stakk hann upp á
að einvígisreglur yrðu látnar
gilda í milliríkjadeilum, það er,
ef tvö ríki væru á barmi styrj-
aldar, ættu þau að kjósa sér
votta, stjómir tveggja hlut-
laiusra ríkja, sem síðan reyndu
að leysa deilunia á friðsamleg-
an hátt. Að síðustu hugsaði
Nobél sér alþjóðasamning, þar
sem öll aðildarríki væru skuld-
bundin til að lýsa stríði á hend-
ur sérhverjum árásaraðila og
er þetba að sjálfsögðu undan-
fari kenningarinnar um „sam-
eiginlegt öryggi", sem náði út-
breiðslu á árunum milli heims
styrjaldanna.
A. síðari hluta ævinnar fór
Nobel aftur að fá nokkurn á-
hu'ga á kvenilegum félags-
skap og ánægju af að ræða við
konur. Raunar virðist áhugi
hans á friðarhreyfingunni að
nokkru hafa sprottið af kunn-
ingsskap hans við austurrískan
kvenrithöfund, Berthu von
Suttner barónessu, sem stóð
mjög framarlega í henni, hún
var fædd árið 1843. Honum féll
vel að miðaldra konur töluðu
við hann væru þær vel greind-
ar, en ekkert bendir til að um
ástarsamband hafi verið að
ræða. Vegna meltingarkvillans
leit hann á sjálfan sig sem hálf-
gerðan sjúkling og hefur sjálf-
sagt notið þess samblands um-
hyggju og aðdáunar, sem viss
tegund kvenna gat veitt hon-
um. „Sjálfum finnst mér“, skrif-
Framh. á bls. 10
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
23. fetorúar 1969