Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1969, Blaðsíða 7

fyrsi og Tremst verlö OpoI?Ra-
verknaður gagnvart himnn
látnu sjálfum, og að þeinra
tíma hugsunarhætti beiniínis
voðavierikinaður í sáJuihjáilpar-
Iteigu tiffliti, að meina manni yfir
söngs og leigstaðar í vigðri
mold. í>essari „skýringu“ verð
ur þvi fortakslaust að vísa á
bug. Svo varhugavert sem það
getur verið að rengj a gömul
munnmæli og sagnir, þá er hitt
þó enn fjær lagi, að gína við
ö]lu hugsunar- og gagnrýnis-
iarust. Hins vegar virðóist „skýx
ing“ þessi, þótt furðulegt megi
telja, llemgBt af hafa verið tekán
góð ag giH, ailit fram á þemm-
an dag. Og vegna hennar, —
en ekki hims meómíta peminga-
hvarfs, — urðu eftirmálin svo
illvíg, sem raun bar vitni, og
málið allt í vitund almennings
eitt hið óþokkalegasta í sög-
urmi.
X.
Af því siem niú hefir venð
sagt má ijósit vera, að allar al-
mennar ástæður og skynsamleg
ar liíkur maela því í gegn, að
likarénslkæran hafi haft við
rök að styðjasi. Er þá rétt að
atbuga hvort nokkuð sérsigkt
hafi koroið fnam, sem beodd tái
sektar himna ákærðu.
Eins og þingfoækurnar bera
með sér þóttiist Tómas á Flugu-
mýri hafa séð fleiri 3ik í tjald-
imu heMur ein þau- fundust um
vorið. Bnindist því rannsóknin
að því, að skýra þetta „iíka-
hvarf“.
f»að sem íyrst vekur grun-
semdttr í þessu sambandi er sú
furðulega ónákvæmni vitn-
anna, ferðaféiaga Tómasar, að
þau gátiu ekki sagt með neinni
vissu, hve miörg iiidm höifðu ver
ið. Vitnin eru spurð um þetia,
hvemt af öðru: Tómas Jómissom:
„þrjú“, en að „lítii hönd hafi
staðið við lík Bjarna (sic), sem
hann meínar hafa veríð Ein-
ams“. Þórðúr Símiomiamsiom:
„þrjú að viS'U“ en „uim Ei.n,ars
vissi han;n eklki“. Bunóifur
Jakoibsson: „þrjú“. Da-gur
Grímsson: „þrjú“ en um „hitt
viissi hanm ekkert, nema sá Tóm
as breiða ofam á höndina“.
Tómas er sá eini þeinria, sem
segiist hafa séð Mk Bjama9).
Ekkert vitnanna sá lák Einars
litla, en tvö þeirra sáu hend-
ina eða þreifuðu á hemni, og
töldu vera Einars. Ann.að og
meira var ekki á vitnaieiðislum-
uim að græðá uim þetta atriði,
og verður það þvi ek’ki rakið
hér nánar.
Hver væri nú skýringin á
því, að vitnin geta ekki sagt
ákveðið um svo einfaldan hlut,
.sem tölu líkanna í tjaldimi?
Engiin önnur en sú, að þau hafa
alls ekiki gert sér grein fyrir
því á sitaðimuim, og framifourðinn-
ir þeisis vegnia efciki ammað em
ágizkanir eftir á. Það atlhugast
hér, að tjaldið var niður fallið
eftrir vetuTÍnn, og hefði því
founft að ÍQietta því ofan af tál
þess að ganiga úr s'kugga um
hvað undir vseri. Þetta gerðu
þeir ekki heldur eínungis
lj’ftu upp tjaldskörinni, em
bæði virðist þeim hafa staðið
beygiuir atf líkiuinuim aiuk þess
sem af þeim liagði óiþef miikinm,
(„ærimn fnykur“), svo sem þeir
s'kýrðiu sjálíir frá, og heíir at-
hugium þeirra af þessium áistæð-
um verið mjög lausleg og óná-
kvæm. Þriðja „lí!kið“ þurfti
elkiki að vera annað en einhver
ójafna t.d. faranigursforúga und
ir tjaldinu, og hin sbaka hönd
hefir auðvitað verið af hinu,m
tjaldfélagan,uim, sem inmar lá.
Ber þetta allt að þeim bnunni,
að á slíkuim vitnaskýrsliam sé
alls ekkert að byggja. Auk þess
hafði Tómas á FliugumýTÍ orð á
þvi, er hann kom að tjaidinu
í síðara skiptið, (að sækja lik-
in), að þar vætri „allt með kyrr
um kjörum“ frá því uim vorið,
og bendir það ekki til að unn-
in hafi verið sfliíik: herviirki sáð-
an, að fjarlægja tvö lákanma úi
tjaldinu. Þvert á móti leizt
honum allt vera með söimu um-
merkjum á staðnum, „allt með
kyrrum kjönum".
Það er því augljóst, að sak-
fellinig mannanna verður með
engu móti byggð á framburðum
þessiara vitna. Til þees eru þeir
alitof óljósir, ósamíhljóða, og
sumpart beinliinis grunsamlegir.
FuiU ástaeða er til að daia@a trú-
ven-ðuigfleik og hæfnii vitnainna
í efa, a.m.k. hvað smeutir hæfi
leikann til að skynja rétt, (dex
teritas), og jafnvel einnig til
þess að segja satt, (sineeritas).
Þá reyndu áfcærendiur og
sýsilumaður að gsra þá féiaga
girunsamlega í samlbandi við
likaleitina um vorið. Því var
haldið fram að Jón Egilssom
hefðii stillit svo til, að hooum
„hlotnaðist leitin“ í námunda
við borgina, en ekkert þótzt
verða var við tjaldhraukinn
og þar með leitt atlhygli leit-
armanna í aðrar áttir. Þetta er
viðsjárvert atríðd fljótt á litið,
enda ósleitiiega notað gegn
þeirn félögum, fyrr og siðar. En
hér ber þess vel að gætia hvern
ig onSrómur þeissá er tál kiom-
iinin. VitamiLega hefiir mömm-
um þótt undarlegt, að fjöl-
mennur leitarflokkur — í tvo
daga — skyldi ekki rekast á
tjaldstaðinn, sem þó reyndist
veira í eðia rétt vfð altfamaleið
jrfir hraunáð, og þar sem menn
höíðu þá félaga grunaða um
líkaihvarfið á annað borð, þá
var svo sem auðvitað og sjálf-
sagt, að kenn.a þeiim eimnig um
að hafa villt uim fyrir leitar-
mönnunum. Annars er þetta frá
leit safcargiift, sem sjá miá, því
hvaða ávinning gat Jón Egils-
son séð sér í slíkum „kúnst-
um“ þar sem vitanlega varð að
reikna með að tjaldstaðurinn
fyndiist, og það fyrr heldur en
seinna. Hefir það auð'sjáanlega
verið óheppni ein eða tilviljum
að tjaldið skyidi efcki finnast
strax í fyrstu lotu, og alger-
lega gegn öllum sfcynsamleg-
uim lifcum, að kenna þeiim fé-
lögum þar uim.
Hér má loks benda á enn
eitt atriði, sem mjög eindregið
horfir mönnum þeissum til
sýknu. Við yfirheyrslurnar
héldu þeir því áfcveðið fr-am,
að þeir hefðu á norðurleiðinmi
um vorið farið fyriir „austain
hraun“, (þ.e. Kjalhraun), en
leið þessi er mun styttri (til
Skagafjarðar), og auðfarnari
með fé á þeasum árstíma. Má
reyndair teija það guðsætt mál,
að þeir hafi farið þessa leið-
ina. En þá hafa þeir heldur
e!kki komið í námundia við tj-ald
pláss Staðarmianna, og því
aldrei fcomdzt í nieina aðstöðu
til þess að ræna l'íkin, jafmvel
þótt menn viidu' ainnars hafa
þá grunaða.
XI.
Af málárekstrinum er það
annars að segja, að honum var
haldið áfram linnulítið með
miainnsöifniuði vitnia og mangis
kyns tauigastríði, eins og áður
var sagt um gaildramainninn af
Kjalarn.esi, og sikyldi hinia
„seku“ víst ekki undan Dera.
Segir Espólín að mélið hafi
gerzt „laingsaimit og flókið".
Ljóst er að sýsilumaður Scihev-
ing hefir verið mijög á bandi
Reynistaðarfólíks, en hjá því
virðist sekt þremenningann.a
hafa verið orðin að þráfoyggju,
og málsrannsóknin því hrein og
beiin ofsókn er frá leið. En þar
kom að lotoum alð þeir sóu að
við sivo búið miátti eklki standa,
og snerust til gagnsóknar:
„Protesteruðu alia vitnaleiðslu
sér í móti í þessu máli, svo sem
of lengi undandreginni", og
„begiiena" að fá að vimma sýkmu
eið ám frekiairi taiflar. Á
Seyluiþin.gi 10. janúar 1783 gera
þeir enn sömu dómkröfur,
„uppástanda að fá nú atfLa.gð-
an sámm bemiæigteilisiesedð“, em
þeáirri fcrötfu var synja® samfcv.
mó'tmæíluim Vídialínis. Er rétt að
hatfa þatta atriðd í hiuigia síðiair
þeigiair þeim félögum er legúð á
hálisi fyrir að hafa ekki umn
ið eiðinn. Og enn harðnar á
dalmwn. í þinghaldi 28. m.aí
1783 leggur Björn Ilil'uigason
fram skriflega kröfuigerð, og
„upp á stendur bætur fyrir sér
orsakaða mæðu og koS'tnað mieð
víðara“, og Jón Egilsson krefst
ennfremur að Vídalín „dæmist
til saka og sektar fyrir honum
oi-sakaða mæðu og óvirðdng“.
Et kiausturhaldara Vídalíin nú
gagnstefnt í máilinu til þess að
„hsyra Protesier o-g Irættesætt
eliser. sem og að liða dóm“
skv. f.i-amanisiDgSu. Sýnir þe<tta
greiinitegia hver töiggur hieifur
verið í þeim félögr-im, að bjóð'a
þannig birginm húsbónda sin
uan og landsdrottnj, sýslumanni
og almenningjóliti, eigamdi
sjáilfir hvengi styrtkis eða lið-
sinnis að vænta. En þó er svo
að sjá, sem sýslutmanni hafi nú
þótt ráðlegra, að dragia he'ldur í
land, þvi hamn lætur ra'nnsókn
ina niðúr falla við svo búið, og
tékur málið undir dóm. Ekki
vair þeiim sakiboirnu skipað-
ur talismiaður í málinu. Dómur
sýsluimanns- (og mieðdóims
manna) var upp kveðinn 28.
maí 1783. Er hann fullur af
dylgjuim og gruns'emduim, en
seigir síðan, að „fleiri ag fuill
kominari upplýsingar í söfcinni
hafi þó „ei bepn.ast viljað“
enda sé í vitn.aleiðsluinum „ekki
það að finna, sem framar grav
ere þá þrjá áður nefnda menn,
eður geri líklegt að þeir í lík
anna hvarfi seki.r séu“. Dæmdr
sýsiliuim.aður þeim síðan synjun
areið, seon var aligengt dóms
form á þeim tim-a, en nú fyrir
löngu niður lagt í sakamiálum.
Kröfur þeirra um bætur og
máisfcostnað iwu ekki tetomar
til greina, að svo stöddui. Dómi
þessum skaut Vídaiín til lög
þingisréttarins á Aliþingi, aðai
lega þó að ráðuim og fyrirlagi
komu sinnar, sem sagt er tæki
sér ferð suður ó land tii þess að
leita liðlsiimnis Thodiails siticftiamit-
manns í málum þessum.
Dómur lögþiing'isims féll 1785,
(Allþb. nr. XIV). Telliur diómur-
imn í fyrstia llaigii, að atf viitnna-
l'eiðisilumiuim megd „áð miestu
heita fuiMfcoimfliagia bevíisað" eða
a.m.k. „mieð1 atenkumi Mkum gott
gjört“, að lík Einars li'tla Hall
dórssonar hafi e-kki verið í
tjaldinu, og megi „grunsemi"
um tvö buröhorfin lífc þaðan
þass vegma „sýnaist mteigta burt
falla", þegar af þeirri ástæðu.
Ein því næsit siagir uan þœr í
héraði „passeruð'U vitnaleiðsl
ur“, að i þadm „ekki nokkurs
staðar fin(ni)st fullkomin eSur
lögleg bevís fyrir, að þeir sigt
uðu séu sekir“. Hér er sterkt
og afdráttariauist til orða tek
ið. Hims vegar getur lögþinigils-
dómurin.n þess, að í vitn.aleiðsl
unuim korni fram noikkrar „or
sakir til grunsemda", en þa-r í
gegn mæli, að í hlut eigi þess
ir „áðuir að öngvum óknyttum
þekktu eður yfirbevísuöiu
menn“. Með þessum breyttu for
sandiuim staðif 'stir löglþiogisirétt-
urinn síSs-n héraðfdóminin.
Ég haf nú farið alllmákviaem-
lega yfir þessi sérkennilegu og
frægu málaferli, út af líka-
hvarfinu á Kili, enda Veit ég
ekki til að það hafi áður verið
gert að neinu ráði. Ég hefi þó
rúmsins vegna orðið að sleppa
mörgu. Ég þykist hafa sýnt
fram á, að mennirniir muni
ranglega hafa verið fyrir sök-
um hafðir. Að vísu má segja, að
lögþiinigiisid'óimuiriinin skieri ekki úr
um þetta til hlítar, þar sem
hann er öðrum þræði byggður
á vantandi sönnunum. En slíkt
er í fyrsta lagi algengt (eða
aligienigBist) í siaikiamiáiium og synj
unareiður á þeim tíma hið
venjulaga sýknunarform í slík
um málum. í öðru lagi höfðu
sakborningarnir boðið fram og
knafizt ed'ðviimniiingiar, eáins og
áður var sagt, en yfirvöldin
synjað hennar. Það er því al-
ger rangtúlkun og misskilning-
ur þegar þeim er lagt það til
ámælis og sakfellingar, (Espó-
lin), að hafa ekki unnið eið-
inn. Eftir að lögþingisdómur-
inn féll bar sýslumanni að
ganga eftir eiðvinningunni, en
taka málið upp ella og dæma
þá félaga seka. Einn sakborn-
inganna, Jón Egilsson á Reykj
um, var látinn áður en málum
þessum lyki, en til eiðvinning-
ar hinna kom heldur ekki, þar
sem sýslumaður gekk ekki eft-
ir henni, og er með öllu frá-
leitt að kenna þeim félögum
þar um. Er og sannlegast, að
ákærendur hafi alls ekki kært
sig um. að sakbomingunum
gæfist kostur á að hreinsa sig
með eiði. eftir það sem á und-
an var gengið, þar sem slík
eiðvinning myndi óhjákvæmi-
lega, — miðað við helgi og
þýðing edðsins á þeim tímum,
— verða þeim mjög til sýkn-
uniar í almenmiiingiaáliiltiiniu, en
yfirvaldi og ákærendum til
áfellis að sama skapi.
XII.
Eftir það sem að framan hef-
ir verið rakið er nú þar komið
þessari sögu, að útiloka verð-
ur báðar þær höfuðskýringar
og tilgútur, sem hingað til hafa
komið fram varðandi líkahvarf
ið á Kili, þ.e. að lík Staðar-
bræðra hafi verið lögð „heið-
arlega“ til, (bókarhöfundur)
og/eðia að þau hatfi veirið
rænd og síðan dysjuð, (líka-
ránsákæran. almenningsálit).
Þrengist þá hringurinn og
fækkar möguleikum til skýr-
inga á líkahvarfinu. Er þá ekki
annað sýnilegt, en grípa verði
til skýringa, sem lítt eða ekki
eru buiananfegri heildiur en þótt
lagður væri áfram trúnaður á
líkarán Skagfirðinganna. Þar
sem ekki gat verið um það að
ræða, að grióit betfði fafflið á lfk-
in „sjálfkrafa" eða af náttúr-
legum orsökum, fer að verða
erfitt að verj'ast þeirri hugsun,
að uim misferii eða gfliæp hafi
verið að naeðia og þess vegna
Fraimlhiald á bis. 12.
26. ókrtiófoier 11969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7