Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.1970, Blaðsíða 6

Alexander Calder
heim, fór ég að mála. — En
stubbur af stálþræði, eða eitt-
hvað annað, sem hægt er að
vinda, beygja eða klippa, er
alltaf meiri örvun fyrir hugs-
un mína.“ Árið 1931 gerist
hann meðlimur hreyfingarinn-
ar „Abstraction-Création“, þar
sem einnig voru fyrir þeir: Arp,
Mondrian, R. Delaunay, Pevsn-
er og Jean Hélion. Calder skrif
ar: „Ég held, að hinn eiginlegi
uppruni listarinnar sé virðing-
in fyrir efninu. Myndhöggvar-
ar í ýmsum löndum og undir
öllum jarðbeltum hafa hagnýtt
það, sem þeir hafa haft á milli
handanna, og hafa ekki þurft
dýr og sérstæð efni. Það er ein
ungis snilli þeirra og dugnaður,
sem hefur gefið verkum þeirra
gildi. Það er þvert á móti hindr
un að vera svo vel útbúinn,
ráða yfir svo miklu af verkfær-
um og svo miklu efni, að maður
hefur ekki hugmynd um, hvað
maður á að gera við það allt. . .
Aðalatriðið er að rannsaka það
ókunna og óþekkta með lág-
marki af verkfærum, en há-
marki af ævintýraþrá. . Þegar
ég sjálfur valdi stálþráð til að
vinna í, var það af því að ég
þekkti efnið út og inn frá
blautu barnsbeini. Þá skemmti
ég mér við að safna gömlum
spottum af koparþræði frá slitn
um símastrengjum til þess með
hjálp nokkurra perla að búa til
skartgripi fyrir leikbrúður syst
ur minnar. . Það sem mótar
myndbyggingu, er að því sem
virðist rofna regla, beita hug-
kvæmni til umsköpunar, sem
listamaðurinn verður að valda.
Það er atriðið sem skapar eða
eyðileggur verk.“ Calder kvæn
ist, snýr aftur til Parísar og
leigir stórt og rúmgott hús í
Rue de la Colonie 14. — Skreyt
ir dæmisögur Esóps. — Heldur
mikilvæga sýningu í „Galerie
Percier", Rue la Boétie 14.
Pormáli í sýnömigiarsikrá var eft-
ir Eernianid Léger. Ári seimna
heldur hann sýningu á 30 hreyf
ainlaguim myndium í Galeriie Vign
on. Hittáir Marcel Dudhamp, siem
ræður honum að kalla myndirn
ar Mobile. Sýnir í New York,
dvelur hjá Miró í Montroig.
Árið 1933 sýnir hann hjá Pi-
erre Loeb ásamt Hélion, Arp,
Pevsner og Seligman, síðan í
Galerie Pierre Colle, Rue
Cambacéres. Fyrsta myndin, sem
einungis gengur fyrir loft-
straumum, er frá þessu ári. Það
eru tveir fiskar sem komið er
fyrir umhverfis möndul —
myndin er glötuð. Árið 1934
skrifar James Johnson Sween-
ey formála í sýningarskrá Cald
ers varðandi sýningu hjá Pi-
erre Matisse í New York. Nú
útfærir Calder sín fyrstu stóru
móbile-verk: „Stálfiskinn" fyr-
ir Philip L. Goodwin, New
York, sem er 3.50 m hár, síðan
„Morning Star“ 2.01 m. Hin vél-
knúnu verk „Red „Frame“
(eyðilagt) og „White „Frame"
voru gerð á þessu tímabili. Ár-
ið 1934 gerir hann skreytingar
fyrir ballett Mörtu Graham
,,Panaroma“, einnig „Sókara-
tes“ fyrir Erik Satie. Gerir
fyrstu málmstungur sínar. Nú
er kominn verulegur s'kriður á
framabraut Calders, hann er
vaxandi nafn og umgengst hina
stóru framúrstefnumenn mynd-
listarinnar sem sína jafningja.
Hann er alls staðar aufúsugest-
ur. T.d. eyðir hann sumrinu
1937 í Varengeville í félags-
skap arkitektsins José Luis
Sert ásamt George Braque, Her
bert Read, Pierre Loeb, Georg-
es og Marguerite Duthuit og
Paul Nelson. Þetta ár útfærir
hann fyrir spönsku deildina á
heimssýningunni í París hinn
fræga kvikasilfurgosbrunn.
Fernand Léger lætur svo um
mælt: Áður varst þú stálþráðs-
kónigur, niú ert þú „Faðir Merk-
ur“. Árið 1938 skapar Calder,
fyrir næsta árs heimssýningu í
New York ballett 14 gosbrunna
um 15 metra háa, vatnsbombur
sem springa og leika undir
dansi þeirra. Ballettinum var
seinna komið fyrir í Detroit
(General Motors Technical
Center). Hann tekur þátt í
sýningunni „Bandarísk list í
300 ár“, sem haldin var í París.
Sama ár er sett upp fyrsta yfir
litssýning verka hans af Mrs.
Cordelia Pond í Arts Museum,
Springfield Massachusettes. Alv
ar Aalto og Fernand Léger eru
viðstaddir opnunina. í formála
skrifar James Johnson Sween-
ey meðal annars: „Mobiler!
Stabiler!" ný tegund af skúlp-
túr eða alveg nýtt listrænt
form. Upphafsmaður þess Alex
ander Calder, skilgreinir „Mo-
bile“ sem „plastísk“ form í
hreyfingu, ekki einfaldar ýting
ar og snúningar, heldur hreyf-
ingar ólíkra forma, hraði og um
mál, sem fléttast saman og
mynda heild. Eins og menn
hafa skapað liti og form geta
menn einnig skapað hreyfingar.
„í mínum fyrstu óhlutlægu jafn
vægis skúlptúrum „Stabile“ var
það einkum rúmið, burðarstefn
ur og þyngdarpunktar, sem ég
hafði áhuga á.“ Og hann bætir
við: „Menn geta ekki nálgast
þessa hluti með rökfræðinni
einni. Menn verða að kynnast
þeim persónulega.“
Árið 1939 hlotnast Calder
fyrstu verðlaun í samkeppni um
skúlptúr úr trefjagleri, sem Mu
seum of Modern Art gekkst fyr
ir. Á næstu árum gerir hann
stöðugt fleiri og fjölbreyttari
tegundir af „Móbile“, sem dreif
ast um allan heim. Árið 1943 er
alúmíníum orðið sjaldséð vara,
en Calder gerir sér lítið fyrir
og hagnýtir alúmíníumbát, sem
hann átti í skúlptúr. í sama
mund braut hann upp á nýj-
ung, smáformum sem skorin
voru í tré og stundum máluð,
og innbyrðis tengd saman með
litlum bútum af stálþræði. „Eft
ir viðræður við J.J. Sweeney
og M. Duchamp, sem þá bjó í
New York, nefndi ég þessa
hluti „samstirni.“ Á sama ári
gengst nútímalistasafnið í New
York fyrir stórri yfirlitssýn
ingu á list Calders, og J.J.
Sweeney skrifar með réttu fræg
an formála. Árið 1945 deyr fað
ir hans, og sama ár brennur bú
garður hans í Roxbury. Hann
gefur Mobile-myndina „Svörtu
liljuna“ safni vesturevrópskrar
listar í Moskvu. Sovézka sendi-
ráðið í New York sendi verkið,
að því er ætla má til Moskvu,
en listamaðurinn heyrir aldrei
meira um það. Árið 1946 held-
ur Calder mikilvæga sýningu í
París á nýrri verkum. Jean
Baiul Sartre ritar formália í sýn-
ingarskrá. Á þessum árum var
farið að gera kvikmyndir um
fyrirbærið Calder, frægir list-
fræðingar taka að rita bækur
um list hans — söfn og sýn-
ingarsalir um allan heim kepp-
ast um að fá myndir hans til
sýningar. Hann gerir leikmynd
ir fyrir balletta og leikverk
frægra leikhúsmanna. Útfærir
veggteppi. New York Times út
nefnir hann einn af beztu lista
mönnum í skreytingu barna-
bóka síðustu fimmtíu árin.
Öll söfn, sem eitthvað kveður
að, fala verk eftir hann. Cald-
er skreytir anddyri, lofthvelf-
ingar og opinberar byggingar
víða um heim, vinnur mikið með
heimsfrægum arkitektum. Hon-
um hlotnast fyrstu verðlaun á
Biennalinum í Feneyjum 1952.
Árið 1958 hlýtur hann Carne-
gie-verðlaunin, og sama ár kaup
ir arkitektinn Eliot Noyes stab
ilið „The Black Beast“, sem
gert var 1940. Calder segir:
„Þegar ég fór að búa til „Stab-
ile“ og þyngri hluti, það er að
segja, eftir að Eliot Noyes
keypti „The Black Beast“,
vann ég oft í mörgum verk-
smiðjum samtímis og árið 1958
var ég með þrjár verksmiðjur
í takinu í einu, tvær í Water-
bury og eina 10 mílur í burtu.
Mér fannst ég vera líkt og mik-
ill kaupahéðinn þegar ég ók
frá einni verksmiðju til ann-
arrar. í þeirri fyrstu gerði ég
„Mobile“ fyrir Unesco, í ann-
arri hina 45 feta háu „Mobile“
fyrir flughöfnina í Idlewild, en
í þeirri þriðju, sem var í Wat-
ertown, „The Whirling Ear“
fyrir heimssýninguna í Brússel.
Sú mynd stendur þar ennþá,
sem gjöf frá Bandarikjunum, en
vélinni hefur einhver stolið!“
Calder flýgur á milli heimsálfa
og útfærir pantanir og stundun?
eru myndirnar svo stórar, að
hann á í erfiðleikum með að
finna nægilega stór verkstæði,
svo að þegar Calder leitar þau
uppi þorir hann varla að gera
grein fyrir hve stórar myndirn
ar eiga að vera: „Og þetta get-
ur verið mjög áhættusamt, mað
ur á í hættu að fá eitthvert
ferlíki, sem fer hvergi vel og
er breiðara en þjóðvegurinn —
jafnframt fær maður risavax-
inn reikning, en maður nær líka
ef til vill einhverju, sem er
ómaksins virði.“
Alain Prévost lýsir Calder
þannig: „Calder hlustar meira
en hann talar, hann virðir fyrir
sér handahreyfingar annarra,
og þegar maður er með honum,
hefur maður það á tilfinning-
unni, að hann sé sá sem leiðir.
Komi einhver með lausmælgi
rekur Calder hann í gegn með
einni setningu og samtímis hlær
hann til að mýkja broddinn.
Honum líka ekki uppgerðar
skoðanir, hver og einn á að tjá
það einlæglega, sem hann hugs
ar, og kynna sig rétt. „Hin
frjálsa náttúra er líf mitt,“ kvak
ar Parísardama á hjallanumfyr
ir framan les Deux Magots.
„Þá eruð þér dauðar,“ bætir
Calder við.“ . . . Árið 1960 er
Calder heiðraður af The Archi
tektural League of New York,
og hlýtur gullmedalíu „Ameri-
can Institute of Architects“.
Hann verður meðlimur „Nation
al American Institute of Art
and Literature“. Árið 1961
ákveður Calder að byggja heil-
mikla vinnustofa í Saché í Loire
héraði. Um aðdraganda þeirr-
ar framkvæmdar segir hann:
„Um vorið fórum við til Le
Havre, við komum við í Norm-
andí til að heilsa upp á málar-
ann Pierre Tal Coat og fjöl-
skyldu hans. Hann bjó í gömlu
klaustri og þar var risastór
hlaða af yngri árgangi og mjög
há til lofts. Á gólfinu stóðu
hundruð mynda, sem hölluðust
í rétthyrning hver að annarri,
þannig að maður hafði það á til
finningunni, að ef maður fyndi
veika punktinn og ýtti lauslega
á, þá félli allt saman. En þetta
var risastór vinnustofa. Égvarð
mjög afbrýðisamur og æstur í
að fá hliðstæðu. Strax og ég
kom til Roxbury skrifaði ég Je
an Davidsson í Moulin Vert í
Saché, og bað hann að byggja í
skyndi risastóra vinnustofu!"
Sagt um Calder: „Calder er eins
konar ljóshjálmur, sem eins og
allir aðrir ljóshjálmar er hengd
ur upp í loftið, en andstætt
öðrum slíkum, er ekki burðar-
grind fyrir birtugefandi efni,
heldur loftsnúra fyrir drauma
okkar.“ Jaques Dupin lýsir pílu-
móbilunum 1968: „Stabilin
skera rúmið, hina svörtu skugga
þeirra ber mikilúðlegia við
himin þegar áður en þeir
leggja til atlögu og láta and-
stæðar spennur í strúktúr opin
bera algjörleika sinn. Þeir
ákvarða auðveldlega nákvæma
afmörkun sína til rúmsins. „Mó
bile“ aftur á móti láta vissa
óákveðni svífa yfir hinu lausa
formi, sem hinar glóandi hreyf
ingar þess rita í rúmið þar til
hin aflgefandi orka fjarar út.
Pílurnar virka loks ekki eins
ákveðið á rúmið og skynjunina,
í þeim eru faldar „víbrasjón-
ir“, árekstrar, sem lengja og
leysa upp áttir þeirra, pendúl-
hreyfing tengir samband þeirra
við jörðina og Ijósrás þeirra í
rúminu rífur þær út úr sér-
hverju áætluðu jafnvægi."
Svo sem allir staðfastir lista-
menn lætur Calder ekki segja
sér fyrir verkum enda hefur
það komið fyrir, að myndum,
sem honum hefur verið falið að
gera, hafi verið hafnað, en
hann hefur tekið því með ró-
semi hins þroskaða listamanns
og heldur ótrauður sinn veg.
Athugull lesandi mun fljót-
lega gera sér ljóst af þessari
ágripskenndu samantekt lífsfer
ils Calders, hvílíkur frumkraft-
ur og hugmyndaj öf ur hann hef
ur verið. — Áhrif hans á aðrar
listgreinar eru svo víðtæk, að
engin tök eru á að víkja að
þeim hér — væri ærið efni í
aðra grein og einnig girnilegt
til fróðleiks, en áhrifa þeirra
gætir m.a. ótvírætt í húsagerð-
arlist, leikmyndagerð og margri
tegund hagnýtrar myndlistar,
allt frá bókaskreytingum til
skartgripa.
Alexander Calder flutti mark
visst hina léttu og fjaðiurimögn-
uðu hreyfingu inn í nútímalist
og birti samtíð sinni yndis-
þokka og töfra hennar á hærri
sviðum.
(M.a. stuðzt við æviágrip
Calder's í Lousiana Revy).
Útgefandtí Hjf. Árvakur, Heykjavik.
rrámkv.stj.: Haraldur Sveinsson.
Bitstjórar: SigurSur Bjarnason irá Vlgur.
JWatthías Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsi'on,
iRitstj.fltr.: Gísli Sigurðoson.
Auglýsíngar: Árni Garðar Kri$tinrson,
Ritstjórn: AðaUtræti 6. Sími lCilCD.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. miarz 1970