Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.1970, Blaðsíða 12

Skeyti
Zimmermanns
Fram-h. af bls. 2
sex vikna hveitiforði í Bret-
landi og kolaiðnaðurinn var í
þamn vegirm að stöðvas-t.
Þetta var mesta hörmungaár
Breta í stríði þessu. Ef til vill
var alvarlegasta hlið málsins
sú, hve siðgæðisvitund fólks-
ins fór hrakandi og hinn al-
imenmi urgur óx. Þetta var samm
nefnt byltingarár. Rússar
steyptu zarmuim o-g bolsévikar
komust til valda. Nokkrar
meiriháttar uppreisnir urðu í
fraauska hernaun og verkföll í
Bretlandi. En stríðsyfirlýsing
Bandaríkjamanna í apríl
breytti heldur betur gangi mála
og vakti bæði kjark og vonir
með Bretum og Frökkum, en af
hvoru tveggja höfðu farið held
ur litlar sögur að undanförnu.
Yfirlýsing þessi skipti sköpum
með styrjaldaraðilum.
En enda þótt kafbátahemað-
ur Þjóðverja hefði nú neytt
Bandaríkjamenn i striðið
reyndi Woodrow Wilson enn
allt, sem hann gat til þess að
ýta Bretum til friðarsamninga.
Bretar voru komnir í fjárþrot
og höfðu falazt eftir láni hjá
Bandaríkjamönnum, en Wilson
vildi því aðeins veita lánið, að
Bretar semdu frið við Þjóð-
verja.
Skeyti Zimmermanns gjör-
breytti öllu saman. Forsetinn
varð þrumu lostinn og ævareið
ur, er hann las skeytið, en
hikaði samt; það hafði þó enga
þýðingu. Bandaríkin gátu ekki
lengur staðið álengdar.
Skeytið var fengið heimsblöð
unum til birtingar og vakti
verðskuldaða athygli, er það
var gert augum kunnugt. Allir
voru sammála um það, að
þarna hefðu Þjóðverjar framið
mestu mistök í styrjöldinni sam
anlagðri og jafnframt einhver
þau mestu í sögu sinni. The
Literary Digest birti samantekt
úr viðbrögðum bandarískra
blaða við skeytinu undir fyrir-
sögninni: — Zimmermann sam-
einar Bandaríkin. —
Innanríkisráðherrann, Ro-
bert Lansing, sem var meðmælt
ur því, að Bandaríkin blönd-
uðu sér í styrjöldina, hafði
sagt: — Ég vona að þessir vit-
lausu Þjóðverjar hlaupi nú
bráðum rækilega á sig. — Hon-
um varð sannarlega að ósk
sinni. Jafnvel hinn friðarsinn-
aði forseti Bandaríkjanna var
æfur af reiði yfir þeirri móðg-
un, sem Bandaríkjunum var
sýnd með skeytinu. Stríð var
nú óhjákvæmilegt.
Bretar voru hinir ánægðustu
svo ekki sé meira sagt. Banda-
rísku dulmálssérfræðingarnir
höfðu unnið verk sitt svo vel,
að innanríkisráðuneytið taldi,
að einhver slyngur njósnari
hefði komizt yfir skeytið ann-
að hvort í Mexíkó eða í Was-
hington. Þetta kom sér vel fyr-
ir Hall flotaforinga, því hefðu
Bandaríkjamenn komizt á snoð-
ir um hina sönnu boðleið skeyt
isins, þá hefði getað farið illa.
Hall gerði sér ljósa grein
fyrir mikilvægi þoas og laigði á
það mikla áherzlu, að stolið
hefði verið ráðinni þýðingu
skeytisins en ekki dulmálsskeyt
inu sjálfu. Þessu trúðu Þjóð-
verjar og grunaði því enn ekki,
að Bretum væru kunnugir dul-
málslyklar þeirra. Héldu þeir
því áfram að nota þá óbreytta.
Annars höfðu Þjóðverjar fáu
að fagna þessa dagana. Bæði
japanska og mexíkanska ríkis-
stjómim kvað sér vera alger-
lega ókunnugt uim málið. Hvor
ugt landanna fýsti að flækja
sig í það úr því, sem komið
var. Mexíkó ítrekaði hlutleysi
sitt og Japanir héldu sínu
fyrra striki.
Zimmermann skoraði á Was-
hington að færa sönnur á áreið
anleik skeytisins. Þetta var
ekki snjallt bragð, þar sem
hann hlaut að vita, að Banda-
ríkj amönnunum væri þetta hæg
ur vandi. Því næst gerðist það
svo, að Zimmermann hélt blaða
mannafund og játaði þar að
hafa sent skeytið, „öllum við-
stöddum til mikillar furðu og
léttis", eins og bandaríski inn-
anríkisráðherrann orðaði það.
Bandaríkjamenn voru nú ekki
lengur í neinum vafa. Það var
augljóst af yrirlýsingu Zimmer
manns, að Þjóðverjar hugðust
ráðast á Bandaríkin. Fátt hefði
getað ýtt öllu betur við Banda-
ríkjamönnum, enda flykktust
þeir nú í herinn hver um ann-
an þveran.
Úr þessu lá leið Þjóðverja
öll niður í móti. Bandarískur
her lenti í Frakklandi og
Frakkar sjálfir vöknuðu til lifs
og dáða.
Á meðan reyndu Þjóðverjar
árangurslaust að komast að því,
hver hefði svikið þá og afhent
óvininum skeyti Zimmermanns.
Starfsliðið í Deild nr. 40
skemmti sér konunglega við
hinar diplómatísku ásakanir og
brigzl, sem gengu á víxl milli
Berlínar, Mexíkó og Washing-
ton.
Þegar loks kom að skuldaskil
um var sökinni allri varpað á
þá Bernstorff og Zimmermann.
Bernstorff var að sjálfsögðu
alsaklaus og Zimmermann átti á
hinn bóginn ekki alla. sökina.
í báðum heimsstyrjaldanna fyr
irlitu og vanmátu Þjóðverjar
fjandmenn sína og þau mistök
urðu þeim dýr.
Ljóðskáld
skrifa
Framníh. af bls. 14
hver með sínum hætti: sögu vita
varðarins, sem sögð er í fyrstu
persónu og er mestan part sálar
lífslýsing, og frásögu af áhöfn-
inni á olíuskipinu, sem sögð er
í þriðju persónu. Ennfremurhef
ur verið skotið inn í bókina
kafla nokkrum, sem er í helzti
lausum tengslum við meginefn-
ið til að eiga þarna heima. Elías
Mar, sem skrifaði ritdóm um
Strandið stuttu eftir að það
kom út, skýrir frá, hvernig
stendur á þessu innskoti; orð-
rétt:
„í þriðja kaflanum," segir El-
ías, „kannaðist ég við gamalt
skáldsöguefni Hannesar, er
komst víst aldrei öliu lengra —
sem betur fer. Enda þótt gam-
an kunni að vera að innskoti
þessu sem sjálfstæðiu fyrirbæri,
er það tvímælalaust til lýta á
„Srandinu“, skemmir heildar-
svip sögunnar og glepur fyrir
lesandanum, en verður ekki
nema að litlu leyti til að skýra
myndina af andlegu átsdgkonau-
lagi vitavarðarins, eins og ætl-
unin hlýtur þó að vera.“
Þessi ummæli Elíasar Mar út
skýra að nokkru leyti losiara-
braginn á Strandinu — aðþað
er ekki heilsteypt, heldur sam-
sett.
Sá er þá annar galli Strands-
ins, að höfundur seilist of langt
út fyrir reynslusvið sitt og
ómerkir með því raungildi
verksins, þar se-m hann fer til
að mynda að rekja endurminn-
inigar Kínverja á olíuiskiipinu —
heiman frá Kína. Bent hefur
verfð á, svo smávægilegt dæimi
sé tekið — að hann hafi ekki
kunnað skil á kínverskum
mannanöfnum og fari þvi
skakkt með þau. Slíkt væri út
af fyrir sig fyrirgefanlegt, ef
það gæfi ekki sina vísbend-
ing um, að fleira kynni að vera
úr 1-ausu lofti gripið.
Þriðji höfuðókostur Strands-
ins er svo itilfinindngasemin, sem
fer langt út fyrir þau takmörk,
sem kallazt geta boðleg í al-
varlegu skáldverki. Einikum
spillir hún fyrstu-persómju frá-
sögln vitavarðariins. Tilfinmdmg-
um hans er ekki aðeins ýtar-
lega lýst — þær eru hreint og
beint útflenntar. Höfundur hef
ur líka fallið í þá freistni að
skapa persónur sínar sumar
góðar, en aðrar vondar í sam-
ræmi við hlutverk þau, sem
hann ætlar þeim í sögunni. Kín
verjarnir eru til að mynda góð
ir menn. En skipstjórinn verð
ur að vera — stöðu simnar
vegna — vondur maður, þar eð
hann er yfirmaður áhafnarinn-
ar og ábyrgðarmaður stkipsins.
Viljandi er hann látinn etja
mönnum út í opinn dauðann í
þeim vændum, að hann sjáifur
bjargist. Sú ráðabreytni Ssamt
annarri lýsing á hegðun hana
hefði nægt til að sýna fram á,
hvern mann hann hafði að
geyma. En höfundurinn hefur
verið á öðru máli, því tals-
verðu aukarúmi er varið til að
kunngera að öðru leyti hrak-
legt innræti hans, og það held-
ur hetur fjálglega.
Sá er og ljóður á Strandinu,
að það endar slapplega. Ef til
vill stafar það af því, að niður-
laginu hafi verið ætdað tákn-
rænt gildi fremur en skáldsögu
legt. En lokaorð bókarinnar —
lögð í munn vitaverðinum —
hljóða sivo:
. . . ég flýti mér upp_ til sól-
eyjunnar í varpanum. Ég stend
hjá henni og hugsa að seinna
— ef til vill í júní, júlí, eða
september — muni ég byrja á
nýrri skáldsögu. Hún á að
f jailla uim mann og um konu og
um nokkur börn. Og það sem
gerist er það að sóleyj,arnar
vaxa í túndrau, og á kvöldin
koma laigðsíðar lamþærnar nið-
ur að læknum til að drekk,a. . .
Og annað gerisf ekki í þeirri
bók.“
Hafi Strandinu verið ætlað
einhvers konar völuspárgildi,
þar sem skipbrotið og mann-
skaðinm téknar hin mikflu ragna
rök, þá er þessi endir sögunni
samkvæmur — að jörð skuli
gróa og dyggvar dróttir yndis
njóta. En að öðru leyti kemur
endirinn laklega heim við at-
burðarás verksins; lafir aftur
úr því sem hver annar dra-tt-
hali.
Fleira mætti reikna Strand-
inu til frádráttar. En vitanlega
verður það ekki sómasamlega
afgreitt með því eirau að telja
upp vankanta þess, þvr paw er
— eins og Helgi Sæmundsson
orðaði það — „álitleg bók,
þótt misheppnuð sé“. Með hlið
sjón af faglegum vinnubrögð-
um er það forvitnil'egt iskáld-
verk. Að beita til skiptis mis-
munandi frásagnaraðferðum
gat ekki talizt til nýbreytni, en
var samt reynt þarna með nýj-
um hætti. Ýmis mikilsverð smá-
atriði eru — hvert í sdnu lagi
— nosturslega unnin.
„Átyllan hlaut að vera höf-
undi bæði nærtæk og heppi-
leg. En onsök þess, að honum
tókist éklki betur upp, getur
vafalauist talizj; bókmenntasögu
leg fremur en persónuleg. Þó
rithöfunda sfcorti eikki sögu-
efni á þeim árum, sem Strand-
ið varð til, skorti þá í víðtæk-
asta skilningi markmið og við-
miðun. Þeso vegna varð Strand
ið sundurlaust innbyrðis. Og
sem heild varð það alls ekki
nógu skilmerkileg hliðsitæða
þeirra „geigvænlegu atburða",
sem því mundi þó ætlað að
tákna.
~ -
Þá er að geta Hannesar Pét-
urssonar (1931). Hann er ára-
tug yngri en fyrrgreind skáld,
en í bókmemntasögulegu til-
liti skilur skemmra á milli
þeirra og hans, ef miðað er við
útgáfu fyrstu bóka. Sé á hinn
bóginn miðað við sögulegan
bakgrunn, er bilið mun breið-
ara; Hannes verður trauðla tal-
inn tia sömu skáldakynsilóðar
og Jón Óskar og Hannes Sig-
fússon.
Auk þesis að hafa sent frá sér
fjórar ljóðabækur hefur Hann
es skrifað mikið í laiusu máli.
Meðal bóka hans af því tagi
eru Sögur að norðan (1961),
safn fcólf smásagna. Allt er það
frásögur úr dreifbýlimu — úr
sveit eða þorpi — og er sak-
laust að geta sér til, að átthag-
ar höfumidar séu hið raumveru-
lega baksvið þeirra, enda gefur
bókarheitið það óbeint til
kynma. Og minnsta kosti ein
sagan (Ferð inm í fj allamyrkr-
ið) er studd alkunnum tilgát-
uim er ekki sterkiari rök-
um. Allar taka sögumiar
megimimið af eimiuim manrni,
hver þeárra, en aukapersónur
eru fáar og oft harla fjarlæg
ar aðalsöguhetjunni. Og allt er
þetta sögur um einmanaleika
og sjálfsblekking í einhverjum
skilnmgi. Mikið er um víðáttu.
Og í tveim sagnanna er í
hvorri sagt frá einuim manni. á
ferð um fjöll.
Auðséð er, að höfundur skoð
ar viðfang&efni sín bæði í ná
lægð og fjarlægð; bæði með
augum heimamannsins, gem er
þaulkunnugur umhverfi og
sögufólki; og með augum fram
andi manns, sem skyggmir sögu
sviðið úr fjarlægð; hefur stærri
og fjölbreyttari vettvang til við
miðunar. Þannig geta málefni
söguhetjanna orðið stórbrotin
eða hégómleg, allt eftir því
hvaðan og hvemig á þau er
horft. Höfundur finnur til mað
söguhetj'Um sínum og skilur
þær. Og hamn veit líka, hvaða
takmörk þröngur sjónhringur
setur reymslu þeirra og viðhorf-
um. Þanmig er sem hverju efni
sé brugðið upp í tveim vídd
um — eins og bakhliðin sé
felld inn í forhlið oérhverrar
myndar. Sem dæmi mætti taka
þá söguna, sem vera mun einna
stytzt í bókinni og heitir Mað
ur í tjaMl. Hvorugt er marg-
brotið, sögusviðið mé söguefnið:
Ellefu tjöld vegagerðarmanna
— og mennimir hér og þar í
kringum tjöldin að jafna sig
eftir erfiði dagsins. Sunnanrút
an ekur hjá. Farþegamir kasta
velktum dagblöðum til mann
anna. Örskotsstund stamda þeir
þarna augliti tiil auglitis —
’heimamenn anmans vegar, fram
andi menn hins veigar; lítið svið,
þaoan sem gefiur þó sýn inn á
víðáttumeiri vettvang. En ein
um vegavinnuimannanna bregð
ur ekki fyrir þessa stundina.
Hann er eldri að árum en himir.
Hann hefur hallað sér út af
imni í tjaldi og les í bók, síðan
orðrétt í sögunni:
„Venjulega komst hann efcki
nema fáeinar síður í bókinni
áður ein heyrðiist til á'ætlumiar-
bílanma í fjarska, hvernig þeir
þokuðust nær og nær og fóru
að erfiða upp brekkuna rétt
vestan við tjöldin. Þá var það
sem ævinlega kom dáiítið rót á
hugann, tilfinning, kymlega ljúf
og sár í einiu, vaknaði í brjósti
hans, því hann hafði aldrei
ferðazt neitt um dagana, aldrei
komið tiíl höfuðstaðarims og ætti
það líklega ekki eftir. . .“
Hér er ekki mikið sagt: gam
all maður l'eggur frá sér bók
rna, sem hann var að lesa, með
an gnýr framandi veraldar líð
ur hjá. Nokkurn veginn sátt-
ur við l'ífið þreyr hamm fá-
breytta ævi sína, sean kemiur og
fer eims og rútan. En tíminn hef
ur gert anniað og meira en
nema brott ævi hanis — hann
hefur líka bægt honum frá
þeim tækifærum, sem honum
hefði boðizt, væri hann nú ung-
ur. Þytur iðandi lifs frá fjörr-
um slóðum snertir streng í
bi\ósti hans. En aldurinn njörv
ar hann niður, stíar honum frá
samtið sinni. Hann er því í al-
mennasta skilningi dæmigerður
fyrir þann hluta þjóðarinnar,
sem verður eftir „fyrir norð-
an“, þegar aðrir fara „suður“.
í djúpum akörðum heitir önn-
ur saga — ferðas-aga Gamal'íels
söðdasmiðs, sem kann hvergi
betur við sig en á verkstæð-
in-u heima og í kompunmi inn
af því. Nú hafa örlögin knúið
hanm í ferðalag um fjöll og
fimiiinidi, ríðandi á lánshrossi;
varpað honum út á víðáttu, þar
sem h.ann finnur sig einan, yfir-
gefinn og ofurseldan geigvæn
leguim máttarvöldum, en reynir
að hugga sig við, að skammt
miumi heim á verkstæðdð og í
kompumia irun af því. Me'ð
hálfum huga áræðir hann að
stíga af baki til að snæð.a af
nesti sinu — óttas-t þó, að sér
miuni ganga illa að komast á
bak aftur; Em seim hanrn hvílist
þarna í miakiindum, breigð-
ur fyrir óhugnanlegri s-jón:
Sauðkind, afiskræmd af dýrbiti,
sprettur óvæmt og skyndilega
fram úr víðernunum, „einblíndi
á hann“ og ,,kom nær, alveg
upp í hann“. Ærður af skelf-
ing klifrar Gamalíel á bak
hrossinu og „enn var drjúgpr
spölur heim á verkstæðið, enn
sást hvergi til bæj.a, — hann
var aleinn einhvers staðar í
djúpum fjallaiS'körðum."
Hér má greina lítið eitt af
dul þjóðrögunnar, en mun
meira að kómík. Gamalíel söðla
smiður er ein kleiner herr; í
sernn virðiulegur og umkomu-
laus; og mjög svo hjálparvana
þarna mitt í ógn öræfianna.
Hvort honum finns-t stutt eða
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
12. júlí 1970