Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.1970, Blaðsíða 10
Talið er að Páll Jónsson oft-
ast nefndur Staðarhóls-Páll,
enn meiriháttar höfðingi hér-
lendis á 16. öld og ágætt skáld,
hafi átt eitthvert rita Machia-
vellis, en ekki er vitað hvert.
1 „Hugleiðing og heilræði" vís-
um Páls, segir: „Tryggð er ekki
til/ Trú fær engin skil/ Góður
fyrir/ falskur á bak/ Flestir
ráða i vil. . . “ í þessum lín-
um birtist hluti kenninga Ma-
chiavellis, en þó þurfa þær
ekki að hafa verið ortar und-
ir áhrifum frá honum. Aftur á
móti minnist Staðarhóls-Páll
rits eftir Machiavelli í vísu, en
hvaða rit það er verður ekki
greint af vísunni.
Þegar menn minnast Machia-
vellis kemur þeim ósjálfrátt í
hug, svik og lygi, fals og flátt
skapur landstjórnarmanna, því
að frægasta verk Machiavellis
er handbók ætluð landstjómar
mönnum, „Prinsinn." Aðstæður
ollu þvi að höfundur tók sig
til að setja þá bók saman. Ma-
ehiavelli fæddist 1469 i Flór-
enz. í æsku hans ríkti þar ró
og spekt. Sama árið og hann
fæddist tók Lorenzo de Medici
við stjórn borgarinnar og hon-
um tókst að halda jafnvægi
milli voldugustu ríkjanna á It-
alíu, sem skiptist um þetta leyti
upp i mörg smáríki. Lorenzo
lézt 1492 og tveimur árum síð-
ar réðst Karl 8. Frakkakonung-
ur inn í Italíu með her manns
i þeim tilgangi að hrifsa til sín
völdin í Neapelriki. Með þeirri
innrás hefst niðurlægingartíma
bil Italíu. Spánverjar ná undir
sig suðurhluta landsins og þótt
ítölsku borgríkin reyndu að
siga innrásarherjunum hvorum
á annan tókst þeim ekki að
vinna sameiginlega að frelsun
landsins undan innrásarherjun-
um. 1527 rændu hersveitir Karls
keisara V. Rómaborg og með
þeim atburðum innsiglaðist van
máttur ítalskra landstjórnar-
manna. Að lyktum náðu Spán-
verjar lykilaðstöðu á ítalíu.
Machiavelli lifði þetta niðurlæg
ingartimabil og honum rann til
rifja vangeta og vesaldómur
landa sinna. Hann leit á inn-
rásarliðið sem barbara og taldi
ítali standa þeim þjóðum langt
framar um menningu og kyn-
göfgi. Föðurlandsást hans náði
þó einkum til Flórenzborgar og
hann reyndi að þjóna hagsmun
um hennar eftir beztu getu.
Undir yfirráðum Spánverja
hrakaði hag borgarinnar og
þegar Frakkar komu 1494 flýtti
sonur Lorenzos, Pietro de Med-
ici að semja við Karl 8., eftir
að Frakkakonungur var farinn
áleiðis til Rómar var Pietro
rekinn í útlegð og lýðveldi lýst
í borginni.
Þótt stjórnin i Flórenz gerð-
ist bandamaður Frakka, en það
varð þeim til lítils gagns, Frakk
ar hirtu gullið en iítið kom í
staðinn. Savoranols náði völd-
um í borginni um tíma, en lauk
MACHIAVELLI
Samtíðarmenn töldu að djöfullinn stæði með hon-
um og helzta rit hans, Prinsinn, var sett á lista
yfir bannaðar bækur. í þeirri bók telur Machia-
velli, að menn séu eigingjarnir, svikulir, kjarklitlir,
gráðugir og þó fyrst og fremst heimskir moðhausar.
Stjórnmál voru að hans dómi frumskógur, þar sem
siðgæði og heiðarleiki eru aðeins snörur fyrir
kjána. Siglaugur Brynleifsson tók saman.
að lokum lífi sínu á bálinu,
dæmdur fyrir villutrú. Siðan
réð Soderini þar til Mediciætt-
in komst aftur til valda 1512.
Machiavelli fylgdist vel með at-
burðarásinni, honum sveið, þeg
ar Frakkar héldu inn í ættborg
hans, án nokkurrar andstöðu,
hann varð vitni að falli Med-
iciættarinnar og honum skild-
ist að engin ríkisstjórn fékk þá
staðizt án þess að njóta fylgis
meirihluta þjóðarinnar.
Machiavelli varð ráðsritari
og síðar var hann í utanríkis
þjónustu borgarinnar í fjórtán
ár, eða þar til Medici ættin
komst aftur til valda í borg-
inni. Sem starfsmaður borgar-
innar var hann sendur til samn
ínga við Katarínu Sforza, sem
réð hernaðarlega þýðingar-
miklu landsvæði fyrir Flórenz,
hann fór til Frakklands lokaár
aldarinnar og fyrirmynd sína
að „Prinsinum" kynntist hann
1502, þ.e. Cesare Borgia. Hann
átti í samningum við páfann
1506 og Maximilian keisara
1507. Machiavelli reyndist ekki
útsmoginn diplómat, en hann
lærði engu að síður margt í þess
um ferðum og í athugagreinum,
sem hann skrifaði á ferðum
sínum fæddust honum hugmynd
ir, sem hann notaði síðan í
„Prinsinn."
Þegar Mediciættin komst aft-
ur til valda, var hann hrakinn
úr starfi og því undi hann mjög
illa, stjórnmál voru hans ær og
kýr og hann beitti öllum brögð
um til þess að vingast við hina
nýju landstjórnarmenn, milli
þess sem hann skrifaði ráðlegg-
ingar sínar niður, sem hann ætl
aði stjórnmálamönnum.
Hann skrifaði ráðinu í Flór-
enz ráðleggingarbréf í nóvemb
er 1512 og það þótti þess eðlis,
að ástæða var talin til að hefta
frelsi hans og skömmu seinna
var hann settur í myrkrastofu
píndur en fljótlega látinn laus.
Ástæðan var grunur um að
hann stæði að samsæri um að
steypa stjórninni. Hann hvarf
nú út i sveit, settist að á smá-
býli, sem hann átti þar og hóf
ritstörf. Hann kom öðru hverju
til Flórenz, var tekinn í nokk-
urs konar sátt af Mediciætt-
inni og hlaut smásposlur, með-
al annars var hann sendur til
Rómar þar sem hann hlaut
styrkveitingu frá páía til þess
að skrifa sögu Flórenzborgar.
Hann lézt í júnímánuði 1527.
Það er sáralítið vitað um
einkalíf Machiavellis. Hannvar
kvæntur Mariettu Corsini og
þau eignuðust sex börn. Rit
hans eru: Prinsinn, Athuga-
greinar um rit Livíusar. Hern-
aðarlistin og Saga Flórenzborg-
ar, auk þessa setti hann saman
leikrit og ýms smærri rit.
„Prinsinn" er talið höfuðrit
hans. Þegar honum veittist ekki
lengur sú unun, sem hann hafði
af stjórnmála- og samninga-
vafstri, þá tók hann að setja
saman „Prinsinn". Hann segir
sjálfur í bréfi að í því riti
fjalli hann um landsstjórn og
landstjórnara, eins og hann
telji að þeir verði heppilegast-
ir. Fyrirmynd hans er talin
vera Cesare Borgia. Cesare
hafði unnið sér ríki með mjög
vafasömum aðferðum, reyndar
með stuðningi páfans, föður
slns. Hann hafði notað hvert
tækifæri til þess að ágæta sig
í augum almennings, andstæð-
ingum sínum hafði hann rutt úr
vegi með eiturmorðum og leigu
morðingjum og hafði stefnt
óhikað að markinu, að verða
einvaldi.
Machiavelli telur I „Prinsin-
um“, að menn séu eigingjarn-
ir, svikulir, kjarklitlir, gráðug
ir og þó fyrst og fremst heimsk
ir moðhausar. Hann ráðleggur
landstjórnarmanninum og þá
einkanlega valdaræningjanum
sem ætlar sér að ráða löndum,
að notfæra sér hræsni, grimmd
og svik til þess að vekja ótta
við sig. Hann telur að land-
stjórnandanum beri að sundra
þjóðinni í f jandsamlegar fylk-
ingar og gera alla fyrirmenn
fólksins höfði styttri. Land-
stjórnarmaðurinn skyldi engum
trúa, því að enginn trúir hon-
um. Stjórnmálin voru að dómi
Machiavellis frumskógur, þar
sem siðgæði og heiðarleiki eru
aðeins snörur, sem kjánarnir
álpast x, og i þeim skógi gildir
aðeins valdið, sem er fengið
með hrottaskap, klækjum og til
litsleysi um annarra hagi og
vilja. 1 slíkum skógi hlaut sá
að sigra, sem væri ljón og ref
ur í einni persónu, maður sem
kunni að látast annað en hann
ætlaði sér og gæti vakið ótta
og skelfingu bæði hjá vinum
og óvinum.
Skoðanir manna á bókinni
fylgja tíðarandanum hverju
sinni. Fyrst í stað eftir að bók-
in kom út, hún var fyrst prent-
uð 1532, héldu kirkjunnar
menn því fram að djöfullinn
hefði verið með í verki, bókin
var samin og væri til þess ætl-
uð að spilla landstjórnarmönn
um og eyðileggja ríki þeirra.
Því var „Prinsinn" settur á
lista yfir bannaðar bækur. Mót
mælendur héldu því fram, að
ritið væri handbók Jesúíta og
notuð af þeim í baráttunni gegn
mótmælendatrú. Víða á Ítalíu
var sú skoðun ríkjandi, að bók
in væri aðvörun við harðstjór-
um. 18. aldar skynsemisdýrk-
endur töldu hana vera satíru
um konungsdæmið. Á nítjándu
öld töldu menn ritið vera skrif
að í þeim tilgangi að frelsa It-
alíu undan erlendum yfirráðum
og höfundur hefði kosið frem-
ur innlendan harðstjóra en yfir
ráð útlendinga, samkvæmt
þeirri kenningu var ritið skrif-
að af ættjarðarást. Snemma á
tuttugustu öld tóku menn að
álíta ritið nokkurs konar vís-
indarit í stjórnfræði, félags-
fræðilega rannsókn á eðli valds
ins. Þetta mat á ritinu lýsir bet
ur tíðarandanum á hverjum
tíma en ritinu og tilgangi þess.
Machiavelli setti rit þetta sam-
an í hálfgerðri útlegð og það
er frábrugðið öðrum ritum
hans um efni og stíl.
í stjórnmálum var hann lýð-
veldissinni og erfiðleikar hans
stöfuðu einmitt af furstum
þeirra tíma sem hann lifði á.
Þessi atriði hafa löngum stað-
ið i mönnum, þegar sú spurn-
ing vaknar, af hverju skrifaði
hann „Prinsinn"? Sú ráðgáta
verður ráðin á hverjum tíma,
en svarið verður ekki Machia-
vellis.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
20. siepit. 19*70