Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.1970, Blaðsíða 5

Það myndast jafnvel um hann
eins konar þjóðsögur, þennan
stutta tíma, sem hann dvelur í
þessu litla vestfirzka sjávar-
þorpi. Til gamans nefni ég
þetta:
Það er sagt, að oft hafi Guð-
mundur leikið við nemendur
sina í frímínútum. Átti það að
vera uppáhalds leikur hans, að
hlaða á sig eins mörgum sersla-
belgjum, og framast gátu hang
ið á honum, svo hljóp hann
fram og aftur með barnaskar-
ann um skólalóðina.
Önnur saga hermir, að eitt
sinn hafi svolamenni nokkurt
misþyrmt einum skóladrengn-
um fyrir litlar sem engar sak-
ir. Þá á Guðmundur að hafa
brugðið skjótt við, hlaupið að
svolanum, þar sem hann stóð á
þorpsgötunni eftir barsmíðina,
siitið niður um hann, og klapp-
að honum eftirminnilega á
gumpinn, líkt og svolinn væri
unglingsrengla.
Þá er saga um það, að einu
sinni sem oftar hafi Guðmund-
ur komið á bryggju á Suður-
eyri. Þar var þá fyrir mann-
kerti, sem bograði yfir hálf-
tunnu af steinolíu, er stóð
fremst á bryggjuhausnum. Er
sagt, að maður þessi hafi mjög
vandræðazt um það við Guð-
mund, að hann hefði engin tök
á að koma tunnunni heim til
sín, þar sem ekkert farartæki
væri tiltækt. Á þá Guðmundur
að hafa snarazt að olíutunn-
unni, tekið hana í fangið, og
borið hana góðan spöl upp fyr-
ir bryggjusporðinn, eða þang-
að sem eigandinn var til húsa,
og sett hana niður við dyr
hans.
Þá er haft fyrir satt, að eitt
sinn hafi orðið óvenju róstur-
samt við samkomuhúsið á Suð-
ureyri, að loknu næturralli.
Guðmundur var þarna í hópn-
um. Sumir af hinum bardaga-
glöðustu höfðu uppi um það
háværar raddir, að gaman væri
að reyna afl sitt við skáldið.
Ekki á Guðmundur að hafa
svarað þeim neinu um sinn, en
hvergi hopað. Þegar bardaga-
hetjurnar höfðu virt fyrir sér
tillit hans og yfirbragð litla
stund, létu þeir hendur síga og
urðu heldur óupplitsdjarfir. Þá
á Guðmundur að hafa sagt:
— Ég er sterkur, en ég kann
ekki að slást.
Fleiri slíkar sagnir verða
ekki raktar hér. Þótt sannleiks
gildi þeirra standi kannski á
völtum fótum, þá felst allt að
einu í þeim nokkur mannlýs-
ing.
Þessi Vestfjarðaþáttur um
skáldið að sunnan er nú á
enda. Varð skarð íyrir skiidi
á skáldaþingi Vestfirðinga við
brottför þess. Skáldið að sunn
an fór aftur suður. Guðmundur
Danielsson gerðist nú skóla-
stjóri á Eyrarbakka. Hann hef-
ur gegnt því starfi þar til fyr-
ir skömmu, að hann setti sig
niður á Selfossi — á bökkum
Ölfusár.
3. Millispil
Sá rithöfundur, sem hér er
fjallað um, hefur um dagana
lagt stund á hin fjölþættustu
ritstörf, þó skáldsagnagerðin
sé höfuðviðfangsefni hans, en
önnur skrif eins konar milli-
spil. Hann hefur sent frá sér
tvær ljóðabækur og þrjú smá-
sagnasöfn. (Safnrit, sem sýna
eiga það athyglisverðasta, er
íslenzkir nútímahöfundar hafa
gert i þessum bókmenntagrein-
um, geyma bæði sögur og ijóð
eftir Guðmund Danielsson). Þá
hefur Guðmundur verið rit-
stjóri blaðsins Suðurland í 18
ár, og oft skrifað blaðið að
mestu einn. Snarasti þátturinn
í blaðamennsku hans, eru hin-
ar mörgu mannlifsmyndir, sem
koma fram i viðtalsþáttum hans
við héraðsbúa. —
Guðmundur Danielsson hef-
ur ekki ósjaldan dvalið erlend
is, um lengri eða skemmri tíma.
Þetta hafa í senn verið honum
náms- og skemmtiferðir, eins og
ferðabækur hans tvær sýna
glögglega. Á Langferðaleiðiim
fjallar um Amerikuferð Guð-
mundar sumarið 1945. Ýms smá
atvik, sem flestum sést yfir,
grípa höfundinn oft sterkum
tökum, og með nokkrum penna
dráttum skilar hann þeim ljós-
lifandi á pappirinn. Kannski er
þetta saltið i frásögninni. í
byrjun bókar er höf. staddur
á flugstöðinni i Keflavik, rétt
fyrir flugtak, — og bregður
upp þessari mynd:
„Þarna inni (í veitingahús-
inu) var roskinn maður drukk-
inn að drekka bjór úr
flösku . . . Svo kom hann til
min með flöskuna sina og
spurði mig, hvort hann mætti
sitja hjá mér um stund. Ég
leyfði honum það.
„Allt er tapað,“ sagði hann,
„báturínn, konan, peningarnir,
börnin, heiisan."
„Það er mikið," sagði ég.
„Mér mistókst allt,“ sagði
maðurinn og bað mig um sígar-
ettu.
„Okkur mistekst öllum,"
sagði ég til þess að reyna að
hugga hann lítið eitt, — „eng-
um tekst allt, sem hann ætlar
sér.“
Þá viknaði maðurinn enn
meira en áður og bað mig að
fyrirgefa sér, að hann skyldi
sitja hját mér við þetta borð,
þvi hann væri svo ljótur og
gamall, en ég svo ungur og fal-
legur. —- Ég sagði manninum,
sem satt var, að honum mis-
sýndist um fegurð mína, og
ekki hefðum við sjálfir ráðið
aldri okkar, og bað hann sitja
kyrran, ef hann vildi.
„Nú vildi ég helzt deyja,"
sagði hann. „Allt er tapað, og
fyrir hvað á þá að lifa?“
„Þjáningu sína,“ svaraði ég
og kvaddi..."
Guðmundur er athugull og
glaður ferðalangur, óþreytandi
að fræða lesandann og
skemmta honum með smellnum
hugdettum. Hann yrkir lofgerð
arsálm um New York, og er
þetta upphafserindið:
Mikið er New York merkiieg,
Manhattan fin, ■— og þar bý ég
á áttundu hæð, — það held ég
nú,
i húsi við sjöunda Avenue.
1 miðri sagnfræðilegri frá-
sögn getur dottið i Guðmund
að segja skrýtlu — eins og
þessa:
„Mikið gróflega getur mað-
urinn annars verið fróður í
historíu, heyri ég ykkur tauta í
hálfum hljóðum . . . En nú skal
ég segja ykkur alveg eins og
er: — Þegar ég bý til histor-
íska bókarkafla, þá fer ég að
því nákvæmlega eins og mínir
góðu vinir — hinir sagnfræð-
ingarnir: Ég þýði upp úr ein-
hverjum doðröntum, sem ég
held, að fáir hafi lesið, og
smelli inn í þá einni og einni
stórviturlegri athugasemd frá
eigin brjósti, til dæmis: Jamm,
svona gekk þetta til. — Neðst
set ég svo mitt blessaða nafn:
Guðmundur Danielsson."
Guðmundur er eðli sínu trúr,
ekki síður utan lands en inn-
an, eða eðli hans er honum
trútt, ef menn vilja heldur orða
það þannig. Þarna, í henni
Ameríku, stuðlar hann beinlín
is nokkrum sinnum að því, að
koma sjálfum sér i smávegis
klamarí, ekki til að skrifa um
sig frægðarsögur þegar heim
kemur, heldur til að auðga og
dýpka líðandi stund . . . Og
nú verður skammt á milli lang-
ferðalaga hjá skáldinu. Sumar
S Suðurlöndum gefur hann út
haustið 1950. Eftir stutta dvöl
i N-Evrópu, er hann kominn
suður á Italíu. Gullöld Róm-
verja stígur inn í nútiðina í frá
sögn hans. En það er hér, eins
og í fyrri bókinni, að smæstu
atburðir og skyndiskáldsýnir
hans, gefa frásögninni nýljóm
ann — skærustu litbrigðin. —
Síðustu árin hefur Guðmund
ur Daníelsson sent frá sér
þrjár ekki alllitlar bækur, sem
að megineíni fjalla um nokkr-
ar helztu veiðiár landsins, veið
arnar, sem þarna eru stundað-
ar, mannlifið, sem þessum veið-
um er tengt — og lifið i nátt-
úrunni. Sumir þættimir í þess-
um bókum er tær skáldskapur,
þó ívafið og uppstaðan séu
raunsannir atburðir.
Það vill svo til, að ég gerði
Guðmundi heimsókn sumarið
1967, en þá vann hann að sinni
fyrstu veiðibók: Landshorna-
menn. Hann las mér það, sem
hann hafði þegar ritað af bók-
inni. Þetta er gamansöm frá-
sögn af ferðum höfundarins og
félaga hans, M (svo er félag-
inn jafnan nefndur í bókinni)
norður i land sumarið 1962. Nú
átti að veiða í Laxá i Þing-
eyjarsýslu og fleiri yndislegum
straumvötnum nyrðra. Ekki
eru þeir G.D. og M einir
á ferð. Þrátt fyrir yfirþyrm-
andi veiðiáhuga, gleyma þeir
ekki að taka konur sínar með
í ferðalagið.
Guðmundur hefur ekki lesið
lengi úr þessu handriti, þegar
mér verður mjög dillað: M er
söguhetjan. M er kostuleg per-
sóna. M er með skemmtilegri
mannlýsingum, sem skráð hef-
ur verið á bók síðustu árin. M
er ein af þeim manngerðum í
skáldskap, sem maður gleymir
ekki. Hversu mikið likist M
þeirri fyrirmynd, sem hann
er gerður eftir? Hvað er skáld-
skapur og hvað er raunveru-
leiki, þar sem M er?
Fljótlega hætti ég öllum
vangaveltum; hugur minn sam-
samaður sögunni. En allt i einu
er eins og klippt sé á þráð.
Handritið þrotið. Enn eru
nokkrir kapítular óskráðir af
þessari sögu . . . Guðmundur
litur fast á mig og spyr:
— Á ég að brúka þetta í
bók?
— Að sjálfsögðu gerir þú
það. M er óborganlegur.
Hvernig fórstu að búa hann
til?
Guðmundur spyr á móti:
-— Hvernig býrð þú þinar
persónur til?
Spuming gegn spurningu —
°g þögn, svo segi ég:
— Þetta verður góð bók.
— Góð bók; það er stórt orð,
verður Guðmundi að orði. Síð-
an tökum við upp annað tal.
4. Járnblómið
Skáldsögur Guðmundar Dan
íelssonar eru bæði margar og
margþættar. Um það verður
ekki deilt, að beztu skáldsög-
ur hans, skipa honum á bekk
með öndvegis höfundum þjóð-
arinnar. Hann verður sextugur
i dag, 4. okt. Hann gengur enn
þá óþreyttur og starfsglaður að
verki í víngarði skáldsögunn-
ar.
1 skáldsögum sínum er Guð-
mundur engum líkur nema
sjálfum sér. Hann hefur að
sjálfsögðu lært margt af öðrum
skáldum. Sá lærdómur hefur
ekki sett mark sitt á sögur
hans, heldur skerpt persónuleg
an stíl hans . . . Það hefur ver-
ið ætlun mín með þessum lín-
um, að lýsa Guðmundi nokkuð
sjálfum, en hér verður ekki
farið út í bókmenntalega könn
un á skáldsögum hans, og sum-
ar þær beztu, verða þvi utan-
garðs í þessum skrifum. Hér
gefst aðeins tóm til að benda á
fáein atriði í fyrstu bændalífs-
sögum Guðmundar; þar sést
hann bezt sjálfur, i þvi sem
hann hefur skrifað.
Bræðurnir í Grasliaga komu
út árið 1935. f þessari fyrstu
skáldharpa hans hafi verið
mundur nánast fram sem full-
mótað skáld. Engu líkara en
skáldaharpa hans hafi verið
sjálfstillt, áður en hann tók
sér stilvopnið í hönd.
Sögusvið Bræðranna eru
Rangárvellir, og reginfjöliin að
baki sléttlendisins. Jörð og
fólk verður tæpast sundur-
greint i frásögninni, svo snar
þáttur er lif jarðarinnar i lífi
fólksins. Af frásögninni er
sterkur jarðareimur, lika ilmur
villtra blóma -—, og verður
hraðstreym og þung á stundum,
en léttfleyg í annan tíma, eins
og kátur lækur. Öll eru þessi
blæbrigði stilsins nátengd lifi
sögufólksins, gleði þess og
hörmum. Manngerðirnar í þess-
ari bók eru dregnar fáum glögg
um dráttum, en eru kannski
um of auðskildar þegar við
fyrstu sýn. Þetta er sístritandi
sveitafólk, kjarkmikið og
ókvalsárt, en ástriðuhitinn í
geði þess leynir sér ekki, þeg-
ar til átaka kemur ... 1 hléum
milli sögurisa, skeður það, að
hugur manns er glaðvakandi í
frásögninni, þótt litið sé um að
vera. Það er kannski verið að
lýsa aðgerðarlitlum veðrabrigð
um, eða kind jarmar, eða mó-
fugl kvakar, eða einhverjir
eiga ósköp hversdagslegt við-
tal. En það er ekki bara þetta,
sem gerist. Við skynjum hljóm
að baki orðanna, ákall, ljúft og
sárt í senn — og snertir okkur
stöðugt.
Þessi hljómur er sjálfur
skáldskapurinn.
Næsta sveitalífssaga Guð-
Framh. á bls. 12.
Sigurður Pálsson
Tvær hálfblindar
konur á ferð
um garðinn
þær rölta um garðinn
leiða hvor aðra
sömu leiðina dagiega
fram hjá kirsuberjatrjánum
upp hæðina lágu
síðan niður að tjörninini
íeta sig hægt um gróðursælt landslagið
leiðasrt og ræða saman
ber aldrei saman hálfbhndum:
„hérna fór margrét með leigjandanum
ég man það! bak við kirsuberjatrén"
karpa máttlaust, eins og við sjálfa sig
um sitt hvort málefnið
rölta upp hæðina lágu
síðan niður að tjörninni
„hérna bak við runnann var það
sem við stálumst með ást okkar
ég kvíðin og sextán
hann fumandi átján
önduðum djúpt saman
það var í fyrsta skipti
og ég sem var svo hrædd
ég sem var svo hrædd
við blóð“
4. otktóbefr 1970
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 5