Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.1970, Blaðsíða 12

BÖKMENNTIR
OG LISTIR
ijaa
rífni u
g|árfj)d
Framh. af bls. 5.
mundar, Á bökkum Bolafljóts
(1940), er meiri saga og stærri
í sniðum en Bræðurnir. Eink-
um hefur höfundurinn sótt í
sig veðrið hvað snertir per-
sónusköpun. 1 þessu nýja
skáldverki ieiðir Guðmundur
fram á sviðið persónur, sem
ekki verða séðar frá einni hlið,
en eru flóknar manngerðir,
byggðar upp af óskyldum eðlis
þáttum. Hér um er Ávaldi
Finnsson, aðalsöguhetjan,
gieggsta dæmið.
Ávaldi.
Hver er þessi Ávaldi? spyr
maður ósjálfrátt í gegnum alla
söguna, en fær aldrei afger-
andi svar. Ávaldi er fríður mað
ur sýnum, karlmannlega vax-
inn og karlmenni að burðum,
hæglætismaður hversdagslega,
og býður af sér góðan þokka.
Þó sækir sú hugsun þrálátlega
á mann, að hann sé illmenni.
Og margt illt fremur hann, en
hann gerir það aldrei vegna ill
verksins sjálfs. Hann hleypur
burt af mölinni frá konu og
börnum, til þess að þjóna
sveitamannseðlinu i brjósti sér,
og gerast bóndi. Hann kemur
með gildan fjársjóð í sveitina.
Þetta er þjófstolið fé. Ávaldi
hefur gerzt þjófur. Rétt áður
en hann strýkur að heiman,
trúir deyjandi maður honum
fyrir fjármunum sínum, og
treystir honum til að varðveita
þá og ráðstafa, eftir því sem
hann segir fyrir um. En Ávalda
dreymir um stóran fjárhóp,
græna jörð og mikil mannafor-
ráð. Hann sezt að í víðlendri
sveit.
Ó, þið grænu veraldir Suð-
urlands.
Ávalda dreymir um að kló-
festa höfuðbólið, Grjótlæk.
Maður óskar þess, að honum
takist þetta, líkt og maður trúi
þvi hálfvegis, að Ávaldi fái þá
hreinsað sig af öllum soraverk-
um sínum. Jafnframt óskar mað
ur honum norður og niður. En
það er engin minnsti kraftur í
þessari ósk.
Hvers vegna þetta?
Hvers vegna getur maður
verið þekktur íyrir að hugsa
hlýja hugsun til Ávalda, jafn-
vel tekið hann fyrir öðlings-
mann á stundum. Hann er þó
stöðugt að hlaða á sig nýjum
illverkum. Hann kemur niðings
lega fram í kvennamálum.
Hann gerist harður húsbóndi,
og er eins og djöfuilinn sjálí-
ur, þegar einhver gerir alvar-
lega á móti honum. Alveg sama,
maður hugsar sem fyrr um
Ávalda: Mikið logandi er þetta
hagvirkur maður, og hvað
hann kann vel að búa, hvað
hann er framsýnn og ráðsnjall.
Hann er sem fæddur sveitar-
höfðingi. Allt hans ólán, allt
•þetta, sem við köllum mann-
vonzku hans, er það ekki dul-
búinn sársauki yfir þvi, að
hann þekkir yfirburði sína, en
er meinað að beita þeim. Þetta
er ekki það síðasta sem við
hugsum um Ávalda. Aftur og
aftur risum við öndverð gegn
honum, og aftur og aftur berj-
um við í bresti hans . . . Per-
sónulýsing Ávalda er listrænt
afreksverk. Það bregður birtu
niður í dimm sálardjúp, sem
okkur virðast á stundum björt
í myrkrinu.
Þriðja og mesta sveitalífs-
saga Guðmundar Daníelssonar
til þessa ber samheitið Af jörð
ertu kominn, þriggja binda
verk: Eldur — sandur, —
Landið handan landsins. Heild-
arbygging þessa mikla sagna-
bálks, er mjög sniðin eftir
helztu Islendingasögum, eða
eins og segir á einum stað í
sögunni sjálfri: ,,Þvi það liggur
saga á bak við sögu, og maður
stendur á bak við mann. At-
burðirnir, þeir eiga einnig sin-
ar orsakir, og einhvers staðar,
kannski á hinum óliklegustu
stöðum, vaka örlögin og vefa
voð sína.“
1 þessu skáldverki er engin
aðalsöguhetja. Hér eru leiddir
fram á sviðið margir hrikaper-
sónuleikar. Hvað viljið þið
segja um Gísla í Gröf, sem í
bókstaflegum skilning' brenn-
ur til ösku í ástríðueldi sínum,
og ber við loft eitt andartak,
sem logandi kyndill, áður en
hann fellur í fang moldarinn-
ar? Hvað um séra Gylfa, hug-
sjónamanninn, leikur ekki það
andrúmsloft í kringum hann,
sem gerir hann meira en eftir-
minnilega sögupersónu? Hvað
um Búa Úlfsson, sem flæmdur
er af föðurleifð sinni ungling-
ur að árum? Hann er fjörutíu
ár að vinna fyrir jörðinni þá
er hún að verða sandinum að
bráð. En Búi berst ótrauður
við ofureflið. Hann berst von-
lausri baráttu, ef hægt er að
segja, að barátta hetjunnar sé
nokkru sinni vonlaus. Sandur-
inn étur jörð hans, gerir hana
að svartri auðn, og Búi sjálf-
ur hverfur í holskeflu sands-
ins. Þetta er hans gjald fyrir
að bjóða þeim reginöflum birg-
inn, sem maðurinn hefur ekki
afl til að sigrast á. „Landið
handan gaddavirs og girðinga,"
það er þar, sem Búi Úlfsson
heyr sitt stríð, og mun ekki
annað stríð eftirminnilegra í
nýbókmenntum okkar . . . Hvað
um Reginvald Búason? Hann
kemur aldrei á sandjörð föður
sins, nema sem gestur. Hann er
í sögunni nefndur afglapi, og
hefur meir en unnið til nafn-
giftarinnar, vegna ýmissa uppá
tækja og strákaláta, sem hann
fremur í uppvextinum. Bætir
það ekki úr skák fyrir honum,
að hann lætur ýmsa stórbokka
sveitarinnar nota sig til óknytta
verka, þar á meðal Þorstein í
Hátúni, bróðir séra Gylfa og
Hrólfs, mannsins með val-
brána. Hvað lízt ykkur um
Hrólf? Hann bíður hamingj-
unnar áratugum saman, og fær
hennar loks, af þvi hann kann
að bíða hennar með ókalið
hjarta . . . Þorsteinn í Hátúni,
já, vel á minnzt, ykkur mun
ekki sýnast hann minnstur fyr-
ir sér i mannvali þessarar
sögu. Þorsteinn er héraðshöfð-
ingi, stórbóndi og alþingismað-
ur. En valdabaráttan hefur
leikið hann hart, þótt hann
sýni það ekki utan á sér . . .
Það er Reginvaldur Btlason,
sem ber bergmál sögunnar
fram í tímann; afglapinn orð-
inn skáld. Kannski vinnur
hann stórvirki, því ekki það,
hann er viðhlæjandi lífsins og
sonur hetjunnar, Búa Úlfsson-
ar.
Nú verður vikið að upphafi
þessarar greinar, þar sem ég
sit í góðu yfirlæti hjá Guð-
mundi Daníelssyni og konu
hans. Þegar við stöndum upp
frá borðum, koma mér ósjálf-
rátt í hug þessi orð Búa Úlfs-
sonar:
„Þeir verða flestir vitlausir,
sem hugsa mikið. Það er bara
að vinna. Það er bara að ætla
sér eitthvað og þræla því síð-
an í gegn, hvað sem það
kostar.“
Og þessi orð Reginvalds, um
móður hans, Gunnvöru, látna:
„Hún er dáin, hún er bara
runnin út í sandinn. Hún var
lind, sem átti upptök sín og ósa
í sandinum. Það er skeflt yfir
hana núna.“
Ég rif mig upp úr þessum
þankagangi. Við Guðmundur
erum aftur einir í vinnustofu
hans. Nú er mér mest í muna,
að leggja nokkrar spurningar
fyrir skáldið, og skrifa niður
svör þess. Hér er eftirtekjan:
— Hvert er álit þitt á skáld-
sögunni, Guðmundur, einkum
eins og hún er núna?
Skáldið svarar um hæl:
— Válegar blikur eru á lofti
í heiminum, óveður geysa um
löndin. Þetta orkar sterkt á til-
finningalif okkar. Skáldskap-
urinn speglar þetta, svo fremi
sem við höldum okkur við
jörðina. Að minu viti er gagn-
gert samband milli allra tíma í
skáldskapnum. Það nýja, sem
fram kemur, hlýtur að vera í
beinu framhaldi af því, sem
skapað hefur verið, það er að
segja, ef um skáldskap er að
ræða. Að brjóta allar reglur,
er að snúa flíkunum við. Gróf
ur prósi og ýktur symbólismi,
eins og talsvert hefur borið á í
skáldskap okkar undanfarið,
er ekki lesning handa mér. Má
vera, að einhverjum þyki þetta
gott. Ef svo er þá á það rétt
á sér. Já, ég kann heldur illa
við að fordæma eitt gersam-
lega í þessum efnum, en hefja
annað upp, sem hið eina sanna.
Það verður lengst af þrætu-
efni — hvað sé skáldskapur.
-— Hvað um menninguna og
skáldskapinn?
— Skáldskapurinn er sjjegil-
mynd af menningunni. Þetta
tvennt verður ekki aðskilið,
hér verður ævinlega um gagn-
verkandi áhrif að ræða. Ef
skáldskapurinn yrði talinn
gagnslaus og strikaður út,
mundi ég ekki kunna við mig
í því samfélagi. Ég geri ekki
ráð fyrir slíkri gjörbreytingu
á þjóðinni, að hún hætti að
vera söguþjóð. Skáldsagan hef
ur yfirsagnfræðilegt gildi, auk
þess sem hún hefur skemmti-
gildi, sem önnur tæki ráða ekki
yfir.
— Hvernig var þér innan-
rifja, þegar þú skrifaðir fyrstu
skáldsöguna?
— Ég var í syngjandi góðu
skapi vegna þess að ég gat
þetta. Þetta var yfirmáta auð-
velt, hahaha. Uppkastið varð
til á vegkantinum. Já, ég var í
vegavinnu það sumar, að dreifa
úr malarhlössum, og þótti gott
að gripa til blýantsins á milli
bila. Oll min hugsun rann I far-
vegi sögunnar. 1 bókstaflegum
skilningi; ég lét mig streyma
út á pappírinn. Og áður en
þessi fyrsta bók mín komst á
prent, var ég byrjaður á þeirri
næstu . . . En stundum líður
nokkur tími, þar til ég kemst í
gang með nýja bók. Þá er eins
og Guð hafi yfirgefið mig, eins
og Sál konungi fannst forðum.
En þegar nýtt verkefni er kom
ið af stað, þá rofar til eftir
skuggalegan dag.
—- Hvernig vinnur þú að
skáldverki?
— Ég geng að verkinu reglu
lega, eins og hverju öðru
skyldustarfi, af því mér er það
eiginlegt. Til þess að geta skrif
að, þarf maður að hverfa inn
í þá veröld, sem maður er að
skrifa um, samlagast heimi sög-
unnar, og gefa henni framrás
með þeirri aðferð sem maður
kann. Stundum er þetta ekki
eins auðvelt og margir ætla.
Álitamálunum fjölgar með ár-
unum. Maður sér fleiri mögu-
leika. Hver bók hefur umgerð,
sem maður má ekki fara út fyr-
ir, þá lendir maður óhjákvæmi-
lega á villigötum. Því fleira,
sem maður lærir í listinni, því
erfiðara er að skapa list. En
ég vil ekki tala um það, hvern-
ig hnútar hafa raknað af þræði
sagna minna, sem hafa verið
óleystir vikum saman.
— Hvernig finnur þú til
gagnvart verki, sem þú ert að
skrifa?
— Ég finn til alveg eins og
gagnvart sjálfum mér, þvi það
er hluti af sjálfum mér.
— Á hvaða skáldsögu þinni
hefur þú mest dálæti?
— Ég get ekki bent á neitt
sérstakt í mínum verkum, sem
ég hef meiri mætur á en öðru,
geri ekki svo mjög upp á milll
þess.
— Hver er munurinn á að
skrifa nútímaskáldsögu og ep-
iska?
— Ég kann ekki að dæma
um það, hvort þarf meira skáld
legt innsæi til að skrifa um nú-
timann eða fortíðina. Satt að
segja skrifa ég alltaf um nú-
tímann, þó ég skrifi um fortið-
ina; tíminn er skynvilla. Svart-
höfði Dufgusson og Kolbeinn
grön eru bræður minir, þótt
þeir lifðu á Sturlungaöld. Ég
er Sinfjötli Völsungur. Nútím-
inn vakir sterkt í huga mínum,
og rikjandi þjóðfélagslegt
ástand, þó ég skrifi sögu, sem
gerist í fortíðinni. Sonnr ininn
Sinfjötli gerist i Norður-
Evrópu, áður en Island byggð-
ist. En ég ætlast til, að þessi
saga spegli okkar tíð, bæði í
stjórnmálum og trúarbrögð-
um. Maðurinn hefur ekki
breytzt hætis hót, frá þeim
tíma, sem sú saga er felld inn
i. Aðalatriði sögunnar eiga sér
hliðstæður út um allan heim.
Það er barizt til valda — her-
flokkar herjast til landa.
kannski verður aldrei neinn
endanlegur sigurvegari til; ég
held ekki.
— Hvað um ritdómarana og
skáldsöguna?
— Ritdómarar eru ekki allir
undir einum hatti. Ég er einn
af þeim, sem hef verið óánægð-
ur með viðhorf sumra ritdóm-
ara til skáldskaparins almennt.
Þar á ég við þá, sem eru frek-
ar áróðursmenn en ritskýrend-
ur. Þeir reka áróður fyrir einni
ákveðinni bókmenntastefnu,
sem er í tízku það og það árið.
Þeir blína á ákveðin form í
skáldsögunni, en hafna öðrum
sem úreltum, og láta innihald-
ið lönd og leið. Hvern andskot
ann eru ritdómarar að segja
skáldum fyrir verkum . . . Fyr-
ir mitt leyti finnst mér skemmti
legt, að skáld prófi sem allra
flest form —, en svo koma
þessir ritdómarar, og telja enga
skáldsögu gilda, nema hún sé
formuð eftir vissri tízkukröfu
það er þetta sem ég fordæmi.
Ekki er til neitt sérstakt skáld
sagnaform öðru betra, sé það
nógu vel unnið. Allt er leyfi-
legt í skáldskap, sé það nógu
vel gert . . . Þessir ungu rit-
dómendur hafa vísvitandi
reynt að þrengja svið skáld-
sögunnar, svo ekki sé meira
sagt. Þeir sem setjast í ritdóm-
arasæti í listum, hafa fram til
þessa verið eins konar heilag-
ar kýr, sem ekki þótti hæfa að
andæfa. Nú er sú tíð liðin. Rit-
dómarar mega hér eftir búast
við jafnharðri gagnrýni á sín
verk, og listamenn hafa hingað
til mátt sæta af þeirra hálfu.
— Hvað um skáldskapinn og
önnur störf þín?
— Jú, þetta tekur timann frá
hvort öðru. En ég hef lengst
af haft ánægju af kennslunni,
og blaðamennskan er bæði góð
og vond. Það er gaman að
skrifa um samferðafólk sitt. Þá
hafa þjóðfélagsmál átt ríkan
þátt í ritstörfum mínum. Það er
stutt bil á milli þess, að skrifa
greinar um þjóðfélagsmál, og
kafla í skáldsögu um sama efni.
Blaðamennskan á við mig, sem
aukagrein í ritstörfum. Það er
hvild frá öðrum ritstörfum, að
skrifa um það sem er efst á
baugi hverju sinni.
— Ferðabækur þínar og
veiðibækur?
— Jú, ferðabækur — veiði-
bækur, þær liggja á mörkum
þess að vera skáldskapur og
sagnfræði. Það er bæði nýr og
gamall sannleikur, að frum-
maðurinn á djúpar rætur í
manneskjunni, og nær undir-
tökunum í manni, þegar maður
er kominn út i veiðiskapinn.
Það er ekki langt siðan forfeð-
ur okkar urðu að berjast um
veiðilöndin . . . Ég er hneigð-
ur til útivistar, ekki þó til að
flatmaga í sólskini og stara á
naflann á mér. Ég þarf að haf-
ast eitthvað að, og hef lengst
af stundað stangaveiðar í ám
og vötnum. Maður kynnist náið
félögum sínum, sem eru með
manni í þessu. Þetta er mín að-
al tómstundaiðja á sumrum, og
að ferðast til annarra landa.
Hvarvetna erlendis, þar sem ég
Framh. á bls. 14.
Útgefandi: Hjf. Árvakur, Reykjavik,
Framkv.stj.: Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsion.
Ritstj.fltr.: Gisli SigurCcson.
Auglýsingar: Árni Garfiar Krijlinsson.
Ritstjórn: AOaistræti 6. Sími 10100.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
4. október 1970