Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1972, Síða 15

KAZANTZAKIS
Framh. al bls. 3
sér inn í vandamál þeirra, sem kúgaðir eru og vol-
aðir á einhvern hátt. Hann kom til að hugga þá, deila
kjörum með þeim og ekki sízt rétta hlut þeirra —
hann kom til að gera hinn fátæka rikan og hinn ríka
fátækan. Ef til vill gætir einhverra áhrifa frá
Lenin, þótt beinast liggi við að segja að þeirra gæti
beint frá Kristi sjáLfum. Sé þessi mynd af Kristi, sem
þeim er fæst við hina undirokuðu i þjóðfélaginu bor-
in saman við marxismann, kemur í ljós, að þar er
um sameiginlega þætti og einnig ólika að ræða. Setn-
ingin „trúarbrögðin eru óprum fyrir fólkið" tjáir þá
skoðun, að trúarbrögð láti hinn kúgaða sætta sig við
kúgunina, hann skuli bara reyna að likjast Kristi,
sem þjáðist á krossinum og þjást eins og hann meðan
aðrir þjóðfélagshópar hafi fjárhagslega gott af. Kaz-
antzakis veit hins vegar að hér er um vandmeðfarið
efni að ræða, en hans túlkun á Kristi er einmitt sú,
sem er í anda guðspjabanna, að Kristur réttir hlut
þeirra kúguðu ekki aðeins með því að hugga þá á
andlega vísu, heldur með þvi að ganga inn í kjör
þeirra, hann læknar þá en reynir ékki að láta þá sætta
sig við orðinn hlut eingöngu. Ef vel er aðgætt, sést
að einmitt kristindómurinn er hvað minnst „andlegur"
og mest „holdi ldæddur" (sbr. „orðið varð hold“) allra
trúarbragða. Kazantzakis hefur einmitt á snilidarleg-
an hátt sett fram í verkum sinum Krist við ýmsar
aðstæður þar sem hann sökkvir sér inn í daglegt líf
fólksins til að gera þetta daglega líf manniegt, en það
felur i sér ótal margt, suint af því verður rætt
hér á eftir.
7.
Enda þótt Kristur Kazantzakis sé virkur þjóðfélags-
umbótamaður, er hann þó fyrst og fremst sá súper-
mann (súpenstjama?), sem gefur mann-
inum þann kraft og það hugirekki, sem
hann þarf til að horfast í augu við hrá-
an raunveruleikann með allri hans lifsfirringu
og lifsþjáningu. Bæði Nietzsche og Búddha höfðu
glimt við þá hluti, einnig Lenin og Kazantzakis hreifst
af þeim einmitt vegna þess. En eins og þegar er kom-
ið fram er það þó enginn þeirra, sem segir siðasta
orðið eða orðið sem blifur. Sá sem það gerir er Krist-
ur Nýja testamentisins í lífi Kazantzakis sjálfs, hann,
sem forfeður hans, grisku kirkjufeðumir, höfðu kall-
að ho anþropos eða manninn. Það merkilega við með-
ferð Kazantzakis á Kristi — og á þetta einkum við
um bókina „Siðasta freisting Krists" — er hversu
snilldarlega ho anþropos grísku kirkjufeðranna sam-
einast eða leysir af hólmi das tíbermensch, ofurmenni,
Nietzsches. Nietzsche kenndi Kazanitzakis að van-
treysta sérhverri bjartsýnni kenningu um lifið, kenndi
honum þá miklu lexíu að lita ævinlega undir grímuna,
unair yfirborðið, og athuga hvort þessi kenningin
eða hin væri ekki aðeins ein dulan enn yfir hið hyl-
djúpa tilgangsleysi þessa lífs og þar með blekking.
En Nietzsche vissi ekki hvar það ofurmenni er, sem
getur horft niður í þetta hyldýpi án þess að hraeðast
vegna þess að hans ofurmenni var hrokafullt og
óraunverulegt og leiddi mannkynið til tortimingar á
sjálfu sér. Kazantzakis fer ekki í grafgötur með lausn
sína: Það er Kristur föstunnar, Kristur Nýja testa-
mentisins í hans eigin lifi, hann er ho anþropos eða
maðurinn, sem gerir lifið mannlegt.
Einhverjum kynni nú að detta í hug að spyrja um
guðshugmynd skáldsins. Guð sem hugtak eða veru
ræðir Kazantzakis ekki um. Hins vegar gæti hann
auðveldlega talað um eitthvað óskilgreint eða ein-
hverja óskilgreinda þrá i manninum, eins konar heim-
þrá persónuleikans og kallað það þrá eftir Guði. betta
kemur heim við algeng viðhorf guðfræðinga samtím-
ans til guðshugmyndarinnar. 1 stað þess að líta út fyr-
ir manninn í einhverja átt (t.d. upp!) eða gera há-
timbraðar hugmyndir um Guð og mann, líta þeir inn
í manninn, ekki til að „sanna" tilveru Guðs, heldur til
að sýna fram á þörf mannsins fyrir Guð. Kazantzakis
þarf ekki að leggja lykkju á leið sína til að gera þetta,
öll verk hans fjalla á einhvern hátt um mánninn og
dýpstu tengsl hans við raunveruleikann.
1 verkum sinum er Kazantzakis að fást við lifið i
djúpum skilningi, lífið eins og það er eför að Nietzsche
hefur farið sínum miskunnarlausu höndum um það.
Hann er að fást við það sem existentialistamir kalla
„the shock of non-being", sem bezt er útskýrt með
seinna erindinu í kvæðinu „Ekkert“ eftir Stein Stein-
arr:
Svo finnur þú um andlit þitt
fara kaldan súg.
Þig grípur óljós hræðsla
Þú horfir út í myrkrið
og hvíslar:
Hver ert þú?
Og holur rómur svarar:
Ekkert, ekkert.
Og eins og Steini er Don Quijóte nokkuð hugstæð-
ur Kazantzakis eins og fleirum, sem glíma við til-
gang lífsins. Hvers vegna berst maðurinn alltaf þótt
hann sé búinn að komast að þeirri niðuxstöðu, að allt
lifið sé eins og barátta við vindmyllur? Hann getur
ekki annað en barizt, enda þótt baráttan virðist vera
við vindmyllur. Það eru örlög hans að vera eins og
Odysseiifur, hann er knúinn áfram af einhverri óskil-
greindri heimþrá persónunnar.
8.
Eitt merkasta verk Kazantzakis er síðasta bók hans
„Skýrsla til Greco“, sem er eins konar sjálfsævisaga
skrifuð af mikilii snilld, ekki sem minningar heldur
um innra lif skáldsins og bregður hann þá oft fyrir
sig mýstik og lætur hugmyndaflugið gjaman ráða.
Bókin er, eins og nafnið bendir til, stíluð til griska
málarans E1 Greco, sem var uppi á 16. öld. E1 Greco
hét réttu nafni Domenikos Theotocopoulos og var
Krítverji eins og Kazantzakis, en fékk viðumefnið EI
Greco er hann fluttist til Spánar á þritugsaldri. E1
Greco er eins og Kazantzakis dulhyggjumaður enda
uppi á þeim tíma, er mýstikin er í hámarki í Evrópu,
samtímamaður heilagrar Teresu, Loyola og heilags
Jóhannesar af Krossi. Kazantzakis lætur mýstikina
ráða er hann „talar við“ E1 Greco og kallar hann
jafnan „afa“:
„Við fengumst aðeins við eitt allt okkar lif . . .
essensinn, kjarnann . . . Hann gekk undir ýmsum
nöfnum . . . stundum kölluðum við hann algjöra ör-
væntingu, stundum algjöra von . . . og stundum Guð
. . . Innst i hverjum manni er einhver dulrænn kjarni,
sem allt snýst um . . . Sumir kalla hann kærleika,
aðrir góðvild eða fegurð, sumir þorsta eftir þekk-
ingu, gulli eða völdum . . . Okkar kjarni, afi . . . var
baráttan við Guð. Hvaða Guð? Hátind mannssálar-
innar, tindinn, sem við erum alltaf í þann veginn að
ná, en hann hoppar alltaf hærra og hærra . . .“
„í upphafi var Eldur. Og að lokum alls verður
hvorki ódauðleiki, paradís né helvíti. Að lokum verð-
ur Eldur. Milli þessara tveggja elda, kæri afi, ferð-
uðumst við; og við börðumst með þvi að hlýða skip-
un Eldsins og að vinna með honum að því að breyta
holdi í eld, hugsunum i eld — von, örvæntingu, heiðri,
vanheiðri og dýrð i eld . . .“
Eldurinn og Ijósið eru kær hugtök eða tákn öllum
dulhyggjumönnum og þeir finna hljómgrunn í Nýja
testamentinu i orðum Krists: „Ég er ljós í heiminn
komið . . .“ En hvorki Kazantzakis né Greco í mynd-
um sinum eru frumlegir er þeir nota eldinn sem
kjarna alls sem er. Forfaðir þeirra, Heraklítus, sagði:
„Alit er eldur." En hvað eiga þeir við? Það er einka-
mál þeirra, sem hafa yfirgefið heim hugtakanna og
farið út fyrir takmörk rökrænnar hugsunar. Eldur-
inn er þeirn dýrmætt tákn fyrir einhvers konar raun-
veruleika, kjarnann, sem Kazantzakis kallar jöfnum
höndum „Guð“, „baráttuna við Guð“ og „Eld“. „Er
eitthvað sannara en sannleikurtan?“ spyr hann. „Já,
helgisagan." Helgisagan eða mýtan segir sannleika,
sem samhljómar við líf mannsins, vegna þess að hún
hefur leyfi til að segja meira en hún getur staðið við,
hún ein hefur leyfi til að nota ímyndunaraflið.
Sé eitthvað raunverulegt fyrir Kazantzakis er það
baráttan við Guð. Hún er miklu raunverulegri en Guð.
Hann kemst ekki hjá þessari baráttu, hún er ofin i líf
hans, hann getur ekki flúið og þó að hann gæti það,
vildi hann það ekki. Ef hann flýr hlýtur blekkingin að
verða hlutskipti hans og hann vifll ekki og getur ekki
lifað i blekkingu. Hann er að leita að hinu raunveru-
lega lífi, hinum raunverulega manni. Hann fann hann í
Kristi Nýja testamentisins. Hann segir í einni bóka
sinna: „Er ég vann að þessari bók um Krist varð ég
Kristur.“ Kristur Kazantzakis er ekki endilega Kristur
kirkjunnar eða guðrækninnar, ekki heldur endilega
Kristur sértrúarflokkanna, hann er Kristur Nýja
testamenntisins í hans eigin lífi, krafturtan, sem hann
þarf til að lifa, „hestaflið í almætttau" (svo notáð sé
hugtak, sem Laxness notaði eitt sinn af öðru tilefni,
en er ágæt þýðtog á hugtató existentialistanna „power
of being“). Tolstoy ritaði etoa litla bók um Krist og
kallaði hana „Það sem gefur mönnum lifið“. Kazantz-
akis er að reyna að túlka Krist sem þann, er gefur
mönnum lifið. Sá, sem hefur lífið, er „raunverulegur
maður“ og lifir ekki í blekktagu, hann lifir í takt
við sköpunina og tilveruna — eins og Kristur og
Zorba.
son var í Júgósliavíu. Við náð-
um ekki sambandi hvor við
annan. Það er allt og sumt.“
Blm: Hvað finnst þér um
þær reglur sem gi’lda í þessu
máli? Æ<tti þetta að vera skipu
lagt öðpuvisi ?
F: „Ja, eimhiverjar reglur
verða að gilda. Ég hef engin
fordæmi sem ég get stuðzt við.
Við undanfarin heimsmeistara-
etovígi hafa ekki skapazt nein
vandamák, þvi að þá hefur
þetta verið barátta milli
tveggja Rússa. Um vandamál
með keppnisstað eða verðlauna
upplhæð var ekki að ræða.
Reyndar hafa peningar ekkert
haft að segja í þessu máli fyrr
en nú.“
Blni: Próf. Euwe hefur liagt
til, að I fraimtiðimni verði það
Fide, sem ákveði föst verðlaun.
Hann hefur í huga 100.000 doli
ara til að byrja með. Hvað
firinst þér um það?
F: „Er upphæðto sem Euwe
nefndi, hugsuð sem lágmarks-
éða hámarksupphæð?"
Blm: Hvort tveggja; þetta
yrði fastákveðin upphæð.
F: „Nú þanniig já, það finnst
mér ekki nógu gott. Það ætti
að líta á þetta sem lágmarks-
upphæð, og siðan mætti ræða
málin nánar.“
Blm: Pentogar virðast skipta
þig miMu máli.
F: „Þeir eru mér álika mikil
vægir og ftestum öðrum.“
Blm: Hve miklar tekjur hef-
ur þú af skálk?
F: „Nægilega miklar til þess
að þurfa ekki að hafa fjárhags
áhy.ggjur."
Blm: Ert þú kannski á leið-
inni að verða millljónamæring-
ur?
F: „Nei, langt frá þvi, en ég
geri mér vonir um að verða
það etohvern tíma af skákinni.
Þvi eklki það?“
Blm: Hvað finnst þér um ailt
umstangiö í sambandi við val
einvigisstaðarins ?
F: „Ég hata það. Lætin i þess
um Ijósmyndurum sem al'.is stað
ar elta mann. M'aður fær
hvergi frið. Bkki á veitingahús
um, ekki í hóteisalnum, ekki
einu sinni í herberginu. Mér
I’ikar bezt að hafa allt rólegt
i kringum miig. Ég verð að geta
einbeitt mér að verki mínu. Ég
er nefnilega skákmaður, skil-
urðu.“
Blm: Þetta minnir nú allt sam
an töluvert á hnefaleikakeppni
þeirra Cassiusar Ciiays og Joe
Fraziers.
F: „1 mirnum augum er munur
inn sá, að skákin er enn raun-
veruleg íþrótt. Hnefaleikar
samrýmast ekiki siðgæðishug-
myndum minum. Það ganga allt
af sögur eins og: „Fi-azier
keppir vegna peninganna, en
Glay vegna pólitiskra og trúar
legra áistæðna." Það er tóm
vitleysa. Það eru peningar og
efltkert annað sem hugsað er
um.“
Bkn: Nú orðið er tefflt um
peninga á sterkusfcu skákmót-
um, og ef litið er á upphæð-
irnar, sem í boði eru fyrir
heimsmeistaraeinvígið, koma
hnefaleikar ósjálfrátt upp í
huga manns.
F: „Peningar eru a.m.k. ekki
ástæðan fyrir því að ég byrj-
aði að tefla. Peningar eru laigö
ir undir af því að menn vilja
græða á skákinni. En keppnin
sjá’Jf var ekki skipulögð með
það fyrir augum að græða á
henni.“
Blm: Hvað finnst þér um
Amsterdaim? Hefur hún breytzt
siðan þú varst hér síðast, ‘62?
F: „Mér líkar vel við Amst-
erdam. Þetta er falleg borg.
Síðustu árto hef ég heyrt þó
nokkuð talað um hana, aðal-
lega i sambandi við hippa og
slíkt"
Blm: Borgin á meðal annars
við alvarlegt eiturlyfjavanda-
mál að stiríða.
F: „Ég hef ekki íbugað vanda
mál ykkar. Eiturliyfin eru
vandamái víða um heim. Notk-
un þeirra virðist mér mjög
hættuleg.“
Blm: Hvers vegna notar unga
fölkið eiturlyf ?
F: „Ég er ekki viss. Ég heid
að það sé að leita að einhverju.
Élg held að það vonist fyrst og
fremst eftir að finna sjálft sig.
Ég nota ekki eiturlyf. Ég er
hræddur við það. Taki maður
þau þó ekki sé nema einu
sinni, getur eitthvað komið fyr-
ir mann andlega og maður get-
ur þá e.tv. ekki teflt eins og áð
ur. Skák er köllun mín. Hún
mótar mig og ég lifi fyrir
hana. Fyrir utan taflimennsk-
una les ég, hlusta á tónlist
(rock and roll, Vínarmúsik,
dixieland) og ferðast, vegna
þess að mér finnst alltaf gam-
an að kynnast nýju fólki.“
Sigurður Jón
Framli. af bls. 11
ajskilegt getur talizt. Aftur á
móti er minna gert af því að
panta myndir frá Evrópu, þó
svo að evrópskar kvikmyndir
standi þeim bandarísku framar
að mörgu leyti. Vissulega
vantar alltaf eitthvað á, að
við fáum að sjá það athyglis-
verðasta, sem framleitt er
hverju sinni, en þrátt fyrir
allt berast hingað margar af
merkustu myndum, sem gerð
ar eru — það líður bara mis-
jafnlega langur timi á milli.
Við getum nefnt sem dæmi
myndir Antonionis, Bunuels,
19. marz 1972
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15