Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1972, Qupperneq 7

MILTON FRIEDMAN
Boð
og bönn
og
fíknilyf
a crauwairn. r?ri 'piessl Wðm og
'þynigslin fyrir hjambainju, öll
þes«i seinfæru gamalmenni, sem
■ skjögra eftir jörðinni, eins og
stórgripir og grípa dauðaha'ldi
í handföngin, til að forðast fah.
Lika ungmenni, með bléikar
varir og svört augu. — Lí'ka þú
ert dáinn og sbeinolíuigasið frá
þotunni beligir út í þér sállina
og kviðinn.
Nú var það langt að baki líf-
ið heima. Vinalegu garðamir,
þar sem laufþung trén bærðust
fyrir fáorðum vindinum, stoafl-
arnir í fjalls'eggjunum og sein-
sprottið grasið. Alilt að baki.
Nú myndum við vakna í fram-
•andi umhverfi, vakna í alheims-
organinu mitola, sem hl'eypur
með túristana í stooltinu milli
fræigra staða og minnismerkja.
Túristinn á aðeins að bonga og
'halda sér fast í handriðin og
maskínan snýst í hringi
með vaxandi hraða.
Maðurinn með stefnuljósið í
hjartanu losaði beltið.
— Heldurðu að það sé
sprengja í vélinni, spurði
hann? Mér finnst það, bættti
hann við og fékk sér einn. Ræn
ingi, sem heimitar faMhllf og
peninga. Ég vil leysa þefcta með
þvi að láta þá irafa fa'llh'lií far,
sem ekki opnast og fals'ka pen
inga.
— Hverja?
— Nú, þessa, sem heimta doll
ara og failhlífar tii að komast
Uiirdan. Það iliiggur nú eig-
inlega við að þetta sér orðin
iögl'eg atvinnugrein hjá þeim,
sagði hann heimspekillega og
svo fór hann að segja mér aft-
ur frá því hvernig stedjwuljósa-
rofinn í hjartanu á honum virk
aði, og hverniig skurðlætonarn-
ir opnuðu og lotouðu á honum
bi’jóstihoilinu á víxl — tvisvar,
þrisvar á ári — til að setja í
hann batterí.
— Ertu á batteríum, spurði
maðurdnn í sætinu hinum megin
en hann var nú vaknaður ilíka
og augu hans voru eins og
steindir kirkjugliuggar eftir all
an séniverinn.
— Já, svaraði bann 'hógvær.
Þotan lækkaði nú fluigið.
Ský n skuillu eins og svipu-
högig á búk hennar og vængj-
um, oig rauða ljósið, sem skip-
aði fól'kinu að spenna beltin,
tovitonaði og við settum á okk-
ur beiltin aftur. Fóikið vakn-
aði og ang'stin í svip þess
stækkaði það. Svo varð kyirrt
aftur og þötufuglinn rann með
voldiugum niði gegnum loflfchjúp
inn. Bráðum myndum við lienda
og kyssa maibikið með röikum
förtmm okkar.
Fe rða skr if stof U'rnar minna
m'g á dauðann. Kannstoi er það
vegna þess, að þær gera sömu
kröfur oig dauðinn — að þú
sért lifandi. Það er ailílt, sem
skiptir máli. Ef þú deyrð, þá
ferðastu með dauðanium, en ef
þú lifir, þá mieð ferðastorif-
stof'u, og úfcför þdn verður
iglæsileg og dapurUeg í senn.
Aftan á miðanum enu skil-
málarnir. Þeir eru merkilegir
út af fyrir sig. Það stendur í
8. grein, að „'gert er ráð fyirir
að farþegarnir séu heil’ir
heilsu" og í 7. igir. getur ferða-
sikrifstofan þess, að hún beri
etoki ábyrgð á styrjöJldum, eða
verkföllum, né hieldur óeirðum
og afleiðinigum þeirra, og í 6.
grein'segir svo, að áskiiinn sé
réttur fill að breyta „augiýst-
um ferðaáæfclunum hópferða,“
oig þá ræðurðu ekfci lengur
hvert ferðinni er heitdð, held-
ur ferðasfcrifstofan; og aftur
minnumsf við mannsins með 3já
inn Þú deyrð í fullfcom-
inni uppgjöf sigraðs manps, án
ailra skilyr.ða, ,og svo ræður
dauði.nn hv-ort farið verðuir
upp, eða niður.
1 hinum fáránléga sátitmála,
með voJdug'um 'gný og druinum,
geysist þotan yfir dönsku sund
in. Guði sé iof að það verður
þá Danmörk, eins og staðið
hefur til, og mú segjum við,
eins og hann Sigurður frá
Balaskarði, þegar aiiir su’.tu á
Sigluifirði, nema hann:
— - Mikið var hann guð nú
góður þá.
Við fljúgum í 18.000 feta
hæð. Jörðin er eins og mar-
glitfia fyrir neðan otokur. 1
vestri sjáum við uindlr iljarn-
•ar á deginum, sem er á hröð-
um flótta undan nóttinmi vest-
ur yfir hafið. Reiðilegri nótt,
sem þrammar þungstíg yfir
löndin og rekur á undan sér
skýja.flota, sem bærist eins oig
blautar húðir yf'ir meginland-
inu. Öll ski'l eru mjög óljós.
Það tindra stjömur og plánet
ur á nætuirhimninum, sem semn
mun glleypa máflimfugl’inn ör-
fleyga. Gleypa mig og þig og
manninn með stefnuljósið í
hjartanu.
Fluigfreyjui'nar ganga um
beina, og bi'os þeirra eru eins
og gríma í kínversku leikhúsi.
Óræð og alltaf eins. Þær eru
mjög fagrar, og það er ekki
meiri mumur á tveim flugfreyj
uim en tveiim þotum af sömu
gerð, og þær umgangast sjúkl-
imga sína, eins og stourðlækn-
ar í vamdasömium uppsfcurði.
Hvert handtak er hnitmiðað.
Æðaitöngin er á sínum stað.
Lika seymið og nálin og far-
þeginn gefst upp og borðar,
þótt hann sé ekki svangur.
Þær eru mjög geðsfliegar, þrátt
fyrir æfingamar og hinn til-
búna stíl alþjóðafSiugisins. Það
er ektoi fyrr en þær eru komn
ar í m'únderinguna, flugfreyju
búninginn, að þær verða svo-
iítið broslegar; með liitla haifct-
inn á höfðinu og litla gulflvæng
in-n, sem þær hengja á hjartað
í sér — og svo setja þær uipp
fjalilkonusvipinn, sem geymir
öl'l leyindarmáJI þessarar jarðar.
Mármfuglinn berst með þung
um sfcriði inn í svört pils næt-
urinmar, og nóttin leggst mild
og köld yfir ferðaóperuna
mi'klu og rafdrifin hjörtun. Vit
•arnir á seensku sitröndin.ni
koma í ijós. Kuílflen og allir hin
ir. Mannesfcjan er smá í ofckar
augum, sem búum í himninium.
Við erum eins og þreytulegir,
drukknir guðir. Á himmuim eru’
allir jafn:r. Við sjáum ekki
lengur niður á jörðina. Finotf-
in s'ký liggja í mörgum löigum,
eins og í rússnes'kri pönmu-
köku og menn byrja að geiíla
sig í framan, ti'l að nefgöngin
og eymagöng.'n fái sörnu
pressu og andrúmsloftið og sál
in. Smám sarnan færðumst við
nær jörðmni o<g m'anneskjurtn-
ar þar fóru að stæfcka.
Yfir Refshafliaeyju — og svo
rennir þofcan sér inn yfir Salt-
'hólmann og þá var manneskj-
an á jörðinini kom'n i svo til
fulla sifcærð, og við höfðum
stækkað öll að sama skapi; og
nneð daufuim dynk og úlfs-
barkaiveini, stymur fluigbrautin
undan högjginu, þegar hún fær
þotuna í bafcið — og svo erum
við þar. 1 Kaupmarunahöfn.
„Tími táranna er Iiðinn. Fá-
tækrahverfin verða brátt að-
eins til í endurminningunni.
Við mnnum breyta fangels-
nmim í verksmiðjur, birgða-
geymslur og kornlilöður.
Mennirnir munu rétta úr
baldnu, komirnar munu geta
brosað og börnin Iilegið. Hel-
víti skal verða tómt í eitt
skipti fyrir öll.“
Með þessum orðuni fagnaði
Billy Sunday, hinn þekkti
trúboði og fremsti krossfari
gegn brennivínsdjöflinum, til
komu Bannsins í ársbyrjun
1920. Við vitum nú, hversu
vonbrigðin urðu sár og sorg-
leg. Ný fangelsi varð að
byggja tii þess að hýsa af-
brotamenn, sem þessi lög
gáfu af sér, þessi lög, sem
gerðu áfengisneyzlu að glæp
gagnvart ríkinu. Bannið
gróf undan virðingu manna
fyrir lögunum, stuðlaði að
spillingu meðal þeirra, sem
áttu að framfylgja lögunum
og skapaði andrúmsloft sið-
ferðilegrar hnignunar. En
það kom ekki í veg fyrir
áfengisneyzlu.
Þrátt fyrir þessa sorglegu
reynslu af röngum skoðun-
um, er ekki annað sýnna, en
að við séum nú í dag fast-
ákveðin í því að gera ná-
kvæmlega sömu vltleysuna,
hvað fíknilyfjavandamálið
snertir.
Höfum við frá siðferðilegu
sjónarmiði rétt til þess að
beita ríkisvaldinu til að
hindra einhvern mann frá
því að verða ofdrykkjumað-
ur eða eiturlyf janeytandi?
Þegar um barn er að ræða,
miinum við vafalaust öll
svara þessu játandi. En þeg-
ar um er að ræða ábyrgan,
fullorðinn mann, vil ég fyrir
mitt Ieyti svara þessu neit-
andi. En að tala um fyrir
Imgsanlegum eiturlyfja-
neytanda. Sjálfsagt. Skýra
bonum frá afleiðingiinum.
Vissulega. Biðja fyrir bomim
og með iionum. Innilega. En
ég vil halda því fram, að við
höfum ekki rétt til að beita
valdi, beint eða óbeint, til að
koma í veg fyrir, að maður
fremji sjálfsmorð, bvað þá að
drekka áfengi eða neyta
fiknilyfs.
Ég skal fúslega liður-
kenna, að hin siðferðilega
afstaða í þessu efni er erfitt
vandamál, og að gott og vel
hugsandi fólk getur ver-
ið mér ósammála. En sem bet-
ur fer þurfum við ekki að
leysa hið siðferðilega vanda-
mál til að geta orðið
sammála um, liver hin opin-
bera afstaða ætti að vera.
Bann er tilraun til Iausnar,
sem aðeins gerir vandamálið
verra — bæði fyrir fíkni-
lyfjaneytandann og okk-
ur hin. Svo að jafnvel þótt
við álitum hina opinberu af-
stöðu og stefnn varðandi
fíknilyf siðferðilega rétt-
mæta, hljótum við að gera
okkur Ijóst, að frá raunhæfu
sjónarmiði sé hún mjög
óliyggileg.
Lítum fyrst á fíknilyfja-
neytandann: Ef fíkni-
lyf yrðu gerð lögleg, myndi
það ef til vill fjölga fíkni-
lyfjaneytendimi, en þó er það
ekki vist. Forboðnir ávextir
eru freistandi, sérstaklega
ungu fólki. Meira máli skipt-
ir það, að margur fíknilyfja-
neytandinn hefur verið tæld
ur út í ógæfuna vísvitandi af
fíknilyfjaseljendum, sem gefa
fyrstu skammtana. Það borg-
ar sig fyrir seijandann, því
að þegar fíknilyfjaneytand-
inn er genginn í gildruna, er
hann neyðarkaupandi. Væri
hægt að fá fíknilyf eftir lög-
legum leiðimi, myndi hagnað-
arvonin af jafn ómannúðlegri
starfsemi verða að engu, því
að neytandinn myndi þá
kaupa vöruna á ódýr-
asta liátt.
Hvernig svo sem færi um
heildartölu f'knilyfjaneyt-
enda, inyndi hver einstakur
neytandi vera miklum imm
betur settur, ef fíknilyf yrðu
lögleg. 1 dag eru fíknilyfin
bæði ótrvilega dýr og gæði
þeirra mjög vafasöm. Fíkni-
lyfjaneytandinn neyðist eða
er knúinn til að umgangast
afbrotamenn til þess að afla
sér lyfjanna, verður afbrota
maður sjálfur til að afla sér
fjár til kaupanna og lifir
nndir stöðugum ótta við sjúk
dónia og dauða.
TiIIitið til okkar hinna: 1
þessu efni er málið deginum
Ijósara. Það tjón, sem okkur
er bakað vegna fíknilyfja-
notknnar annarra, byggist
nær eingöngu á þeirri stað-
reynd, að fíknilyf eru ólög-
leg. Xefnd, sem ameríska lög-
fræðingafélagið sldpaði ný-
lega til að kanna þessi mál,
komst að þeirri niðurstöðu,
að f'knilyfjaneytendur ættu
sök á milli þrið.jnngs og lielm
ings nllra þeirra glæpa, sem
franidir eru á götum úti í
Bandar'kjunum. Væru fíkni-
lyfln gerð lögleg, myndi slík-
um glæmim stórlega fækka.
Þar að auki eru það ekki
aðeins seljendur og neytend-
ur fiknilj'fja, sem verða of-
urseldir spillingunni. Hér er
um gífurlegar fjárhæðir að
ræða, og það er óhjákvæmi-
Framh. á bls. 14
Mll/TON FRIEDMAN, liöfundur þessarar Rrelnar,
er heimsfræs'ur liaR-fræðiiiRur or er nú ráðunaut-
ur ríkisstjórnar Bandarfkjanna í hafffræðilegum
efnum.
Svo nijöK sem fíknilyf liafa vorið á dagskrá
um heim allan undanfarin ár, eru l»eir fáir ábyrg-
ir meiin, sein hafa haft einurð til 1><‘ss að láta í
ljós l>að sjónarmið, sem Milton Friedman gerir í
l>essari grein. Og' hann byggir l>að á raunsæju
mati, en eklti óskliyggju. Mönnum er svo gjarnt
að vilja einfaldlega leysa óþægileg vandamál með
hoðum og bönnum, en gera sér þá sjaldnast grein
fyrir því, að þeir eru með því að gera illt verra.
Grein þessi ætti að vekja menn til umhugsunar
um þessa staðreynd, sem byggir á reynslu, sem
hvarvetna blasir við, en menn loka almennt aug-
unum fyrir. Að því leyti er mönnum vorkuun að
skirrist við að láta jafn frjálslynd og raunsæ
sjónarmið og Frledman h«‘fnr, í Ijós opinberlega,
þar sem þeir hafa mátt oiga von á þvf að vera
stimplaðir fylgjendur ófómans fyrir vikið. Svo
hefðliundin hefur boða- og bannreg'an orðið í opin-
beru lífi, að annað kemst vart að.
Þessi grein á þess vegna erindi til manna hér
á landi eiiis og vfða annars staðar í miklu víð-
tækari skilningi en hvað snertir fíknilyfin og það
vandamál allt ,út af f»'rir sig. ÖUum l>er saman
um, að hér er um mikið vandamá! að ræða, en sá
leysir ekkert vandamá'. sem ekki lftur á það af
raunsæi. Sérstaklega viU þýðandi beuda íslen/.k-
um stjórnmálamönnum á að lesa grein þessa
gaumgæfilega og reyna að tileinka sér kjarna
hennar. Reynsla hoða og banna, sem þeir liera
áhyrgð á liér á landi. er slík, að á því er hrýn
nanðsyn, að þeir opni augun.
1. október 1972
L.ESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7