Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.1973, Blaðsíða 2

EFTIR
ROGER D. SPEGELE
Skáldskapur
pólitískt
innsœi
Torfey
Steinsdóttir
þýddi
Stjórnmálafræðingum
hættir til að sjást yfir
skáldverk sem upp-
sprettu pólitískrar vizku.
Að sönnu eru skáldsögur
yfirleitt haldnar rugl-
andi, huglægni og sér-
vizku í samanburði við
kerfisbundnar ritgerðir
hinnar klassisku stjórn-
málaspeki. En ég held
því fram, án þess þó að
vilja rýra hið mikla gildi
formlegra pólitískra
kennisetninga, að beztu
„pólitísku" skáldsagna-
höfundarnir hafa að
marki aukið okkur skiln-
ing á hugmyndum og til-
hneigingum, sem áhrif
hafa á stjórnmálalegt at-
ferli. Þetta atriði er vel
orðað af hinum frábæra
brezka stjórnmálaspek-
ingi Isaiah Berlin: „Ef
við ekki skiljum (af því
hugmyndaflugi, sem
skáldsagnahöfundum er
venjulega gefið í ríkara
mæli en rökfræðingum)
hvaða þættir mannseðlis-
ins (eða skortur á þeim)
eru fólgnir í stjórnmála-
legu viðhorfi, getum við
ekki skilið þjóðfélag okk-
ar né neitt annað mann-
legt samfélag."
í eftirfarandi grein
vildi ég taka til
athugunar fjórþætta
notkun skáldsagna í þá
átt að auðga þjóðfélags-
legt og stjórnmálalegt líf
að „hugarflugs-innsæi".
Fyrsti þátturinn er
gagnrýnin, þ.e.a.s.
skilgreining og raunsæ
skoðun á fullyrðingum og
háttum eins þjóðfélags.
Annar er siðfræðilegur,
tilraun til að varpa ljósi
á siðferðislegt gildismat,
sem felst í tilteknum
hugmyndum og hegðun.
Sá þriðji er læknisdómur
Áhrifamesta innsýn í
stjórnmálalegt atferli
samtímans, segir
höfundurinn, er oft ekki
að finna í formlegum rit-
gerðum heldur í tuttug-
ustu aldar bókmenntum
eins og „1984“ eftir
George Orwell, „Myrkur
um miðjan dag“ eftir
Arthur Koestler, „All the
King’s Men“ eftir Robert
Penn Warren og „Fyrsti
hringurinn“ eftir
í þeim sálfræðilega skiln-
ingi að lesandinn öðlast
hærra stig sjálfsþekk-
ingar. Og sá fjórði er
skyngæfur, notkun skáld-
sögunnar til að byggja
ímyndað líkan, er beri í
sér ýmsar almennar hug-
myndir um þjóðfélag og
stjórnmál.
Engin skörp skil eru á
milli þessara flokka, þeir
fléttast saman, og falla
hver í annan. En óþarft
er að afsaka, að ekki skuli
takast að draga skörp
skil. Margt sem við segj-
um er óljóst, ónákvæmt,
óákveðið — þó er það
ekki af vanþekkingu.
Þekking með „máðar út-
línur“ er samt nothæf —
ef til vill betur nothæf
stundum en sú sem er
nákvæmari.
Gagnrýni í skáldskap
tekur á sig ýmsar
myndir. Hún flettir ef til
vill ofan af mannúðar-
leysi og grimmd gegn-
sýrandi félagslegs fyrir-
komulags svo sem þræla-
halds eins og í „Kofi
Tómasar frænda“ eftir
Harriet Beecher Stowe,
eða ógeðfelldu háttalagi
innan einhvers þjóð-
félags eins og óþrifalegri
meðferð kjöts í „The
Jungle“ eftir Upton
Sinclair. Eða þá að hún
setur undir miskunnar-
lausa smásjá hugmynda-
fræði heils þjóðskipulags
eins og gert er í skáld-
sögum sovézka rithöfund-
arins Alexanders I.
Solzhenitsyns, en skáld-
saga hans „Dagur í lifi
Ivans Denisowitch“ sem
byggð er á eigin reynslu
af lífi í þrælkunarbúðum,
er sú eina, er til þessa
hefur verið gefin út í
Sovétríkjunum.
Alexander Solzhenitsyn.
Spegele prófessor, sem
kennir stjórnvísindi við
Wesleyan háskólann í
Middletown, Conne-
cticut, tekur þessi og
önnur hugverk til at-
hugunar í því ljósi, er
þau varpa á félagslegan
og pólitískan veruleika.
Grein hans er tekin sam-
an úr lengri ritgerð, sem
britist í tímaritinu Social
Research.
í bók Solzhenitsyns
„Fyrsti hringurinn“ hafa
vistmenn „sérstakra"
eftirstríðsfangabúða með
höndum vísindarann-
sóknir, sem öryggis-
lögregla ríkisins hefur
falið þeim. Fangarnir
eiga þar miklu betri ævi
en aðrir í „venjulegum“
fangabúðum: þeir fá nóg
að borða, éru ekki barðir
eða lokaðir inni í ein-
angrunarklefum, þeir
eru, eins og Solzhenitsyn
kemst að orði „í æðsta,
bezta, fyrsta hring vítis“.
En „víti“ er það engu að
síður, vegna þess að þeir
eru tilneyddir að vinna
störf, sem — ef þau
heppnast — auka enn
völd ríkisins, en draga úr
frelsi einstaklingsins.
Forréttindi þeirra eru í
raun og veru mútur, sem
gefið er í skyn, að verði
frá þeim teknar, ljúki
þeir ekki tilskildum verk-
efnum.
En skáldsagan ræðst á
mein sem er magnaðra
en efnislegar mútur,
nefnilega tilraun stjórn-
valda til spillingar hugar-
farsins og til að fá menn
til að fremja (og afsaka)
siðlausan verknað með
því að samsama félags-
legar umbætur og kröfur
rík'isins. I augum Sol-
zhenitsyns eru glæpir
faldlega ávöxtur glap-
ræða grimmúðugs harð-
stjóra; þeir eru einnig
rökræn afleiðing póli-
tískra hugmynda, sem
réttlæta, að vitund ein-
staklingsins sé bæld í
nafni óumbreytanlegra
„lögmála sögunnar".
Skáldsagnahöfundur,
sem gagnrýnir undir-
stöðu stjórnmálahug-
myndir þjóðfélags, er
ekki áróðursmaður.
Verkefni hans er fremur
að sýna, hvernig verk-
andi stjórnmálakerfi hef-
ur áhrif á skilning ein-
staklingsins á sjálfum sér
og stöðu sinni í þjóð-
félaginu, að rekja smá-
atriði sambandsins á
milli hugsunar og fram-
kvæmdar.
Vegna þess að hann er
meðvitandi um hversu
margslungin öll sam-
skipti eru, manna á milli
og opinber, hneigist hinn
pólitíski skáldsagnahöf-
undur til að hafna öllum
tilraunum til að ráða í
mannlega hegðun eft-
ir sérteknum kennisetn-
ingum. í bók Ignazio
Silone, „Brauð og vín“,
til dæmis, snýr byltingar-
leiðtogi heim til Ítalíu á
valdatíma fasista eftir
fimmtán ára útlegð og
uppgötvar að hin gömlu
pólitísku slagorð hafa
enga merkingu í eyrum
bændafólksins í heima-
byggð hans. Hann kemst
á þá skoðun, að það,
hvernig maður lifir lífi
sínu, sé mikilvægara en
þær hugmyndir, sem
hann heldur fram. Aðal-
persónan í bók Josephs
Conrad, „Under Western
Eyes“, kemst sömuleiðis
að því, að bakvið róttæka
hugsjónalega hugmynda-
fræði byltingarmanna
leynist valdaspilling og
fyrirlitning á einstakl-
ingnum. 1 bók Alberts
Camus, „Plágan“, berst
dr. Rieux við sjúkdóma
vegna þess að þeir valda
mönnum þjáningu. Hann
reynir ekki að finna eða
gefa mannlífinu ein-
hverja sértekna mein-
ingu — það er nóg að lina
þjáningar mannsins.
Hvers vegna er gagn-
rýni skáldsagnahöfund-
arins á óhlutstæðum hug-
myndum mikilvæg?
Svarið liggur í tilhneig-
ingu mannsins til leitar
að grundvallarreglum,
en án þeirra telur hann
sig engar vonir geta gert
sér um rökvísi eða sjálfs-
þekkingu. Og því hneigj-
umst við til að leita vizku-
steinsins, sem á að leysa
ráðgátur alheimsins eða
einhvers undirstöðu lög-
máls til að bjarga okkur
frá niðurlægingu efa-
girninnar. Skáldsagna-
höfundurinn minnir okk-
ur hins vegar á það hvað
eftir annað, að til eru
margar leiðir til að virða
heiminn fyrir sér, að við
erum sífellt að endurraða
tilgátum okkar um sýnd
og reynd og að við getum
til gagns fundið að mönn-
um og samfélögum án
nokkurrar hollustu við
kippt og skorin hug-
myndakerfi. Skáldsagna-
höfundar minna okkur á,
að við þörfnumst engra
almennra eða altækra
kennisetninga til að lifa
skynsamlegu og full-
nægjandi lifi.
Það sem við þörfnumst,
það sem er viðleitni
okkar í raun ómissandi,
er að við látum skýringar
heilbrigðrar skynsemi
okkar á mannlegu atferli,
skipa þann sess, er þeim
ber. Skáldsagnahöfund-
urinn býður okkur að
huga að lögmæti hins
einstaka atriðis, hins
hlutkennda, hins til-
gangslega. Eins og einn
heimspekingur, Gilbert
Ryle, orðar það, skýra
skáldsagnahöfundar „á-
stæður, hugsanir,
geðhrif og venjur