Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.1973, Blaðsíða 4

hátt, sem hún var að
gerast. Kenningin um
siðferðilegt hlutleysi sög-
unnar, ef svo má segja.
Framvinda sem slík er
hvorki siðferðilega góð
né siðferðilega slæm. Við
getum dæmt árangurinn,
en ekki framvinduna.
Siðferðilega slæmur aðili
getur látið gott af sér
leiða. Siðferðilega góður
aðili getur látið illt af sér
leiða . . . Ef til vill þurfti
snilligáfu til að koma
auga á það. Til að sjá það
í raun og veru . . . Ef til
vill þurfti hetjulund til
að fara eftir því.“
Enda þótt myndir
þeirra Adams Stantons
og Willie Starks af
stjórnmálunum náði að
sýna mikilvægar víddir í
pólitísku lífi, eru þær
báðar í endanlegri skil-
greiningu skældar og
villandi. Jack Burden,
sem starfar fyrir Stark,
en dáist einnig að
Stanton, berst við að
komast að því, hvort
sjónarmiðið sé réttara,
og leit hans að dýpri
skilningi myndar vits-
munalegan kjarna sög-
unnar. Fyrstu kynni sín
af tvöfeldni pólitískra
hvata fær hann við rann-
sókn á högum velmet-
ins dómara. Burden
uppgötvar ekki aðeins, að
dómarinn er viðriðinn
pólitískt -gróðabrall,
heldur (það sem meira
var um vert) að fólk, sem
i einlægni veitir hug-
sjónum og grundvall-
arreglum stuðning sinn,
er sjálft móttækilegt
fyrir spillingu. Þannig
fer Burden að lokum að
líta á stjórnmál, hvorki
sem einfaldlega það að
hafa góðar grundvall-
arreglur né að vega tap
gegn gróða, en fremur
sem óstöðuga togstreitu
milli þess að gera gott og
að vera atkvæðamikill.
En á þá togstreitu verður
ekki bundinn endi vegna
þess að maðurinn, sem
söguleg vera, getur ekki
stigið út úr tímanum. Til
að skilja stjórnmál er
ekki aðeins þörf á glöggri
yfirsýn yfir hlutlægan
veruleika, heldur þarf,
eins og Jack Burden
verður ljóst, djúptækari
sjálfsþekkingu.
Eftirtektargóður, íhug-
ull lesandi öðlast nokkra
sjálfsþekkingu við lestur-
inn. Með því að fylgjast
með baráttu persónanna,
við það að „sjá“ viðleitni
Jack Burdens til að gera
sér fulla grein fyrir
merkingu atburðanna,
sem hann verður vitni
að, fær lesandinn að
minnrta kosti að ein-
hverju leyti greitt úr sín-
um eigin spurningum.
Honum er kennd endur-
skoðun og betri niðurröð-
un þess, sem hann hefur
alltaf vitað. Eða eins og
Wittgenstein segir: „Það
sem taka verður, hið
gefna, er — að segja má
— lífsform.“ Robert
Penn Warren sýnir okk-
ur hið pólitíska lífsform
sem leið til sjálfsþekking-
ar..
Á meðal þess sem
veldur pólitísku og
félagslegu atferli eru við-
teknar eða almennar
hugmyndir, sem skylda
einstaklinginn til að
hegða sér á vissan hátt.
Að skilja hugmyndir er
ekki einungis fólgið í því
að vita hvað orð eiga við
(sum orð eiga ekki við
neitt), heldur í því að
gera sér grein fyrir,
hvernig þessi andlega
uppbygging er skyld því,
hvernig hlutunum er
háttað. Með öðrum
orðum, milli skilnings
fólks og mannlegra at-
hafna eru innbyrðis
tengsl. I stjórnmálalífi er
unnt að bregða birtu yfir
þann skilning, sem
lagður er í ýmis áhuga-
verð hugtök — frelsi,
vald, skyldur — með þvi
að búa til dæmi um notk-
un þeirra. Þegar við skilj-
um dæmin og þær að-
stæður, sem þau birtast í,
getum við með réttu sagt,
að við kunnun skil á
notkun hugtakanna og þá
í framhaldi af því, að við
vitum nokkuð um
félagslegt og stjórn-
málalegt líf. í skáld-
sögum kemur oft og ein-
att fram slik beygingar-
dæmaleg notkun á póli-
tískum hugtökum.
Heillandi dæmi um
þvílíka útlistun er bók
George Orwells „1984“.
Sagan á sér stað í hinu
ímyndaða þjóðfélagi
Oceaniu, sem er algert
einræðisríki stjórnað af
Flokknum með hugsana-
eftirliti, Lyginni miklu
og múgsefjun. Aðalper-
sónan, Winston Smith, er
venjulegur flokksverka-
maður, sem með hvatn-
ingu vinstúlku sinnar,
Júlíu, reynir að skapa sér
vísi að einkalífi og frelsi.
Hann kemst brátt í sam-
band við OMBrien, hátt-
settan flokksleið-
toga, sem fullvissar hann
um, að samsæri, sem
stjórnað sé af Gold-
stein nokkrum,
muni áður en lýkur velta
frá völdum Flokknum og
foringja hans, Stóra
Bróður. Smith er tekinn
fastur af hugsanalög-
reglunni og kemst að því,
að hið svokallaða sam-
særi var gildra gerð af
Flokknum til að veiða í
þá, er gera sig líklega til
að svíkjast undan
merkjum. Winston Smith
og Júlía eru pynduð af
OMBrien, heilaþvegin og
þeim skilað aftur til þjóð-
félagsins sem hrein-
trúuðum. 1 Oceaniu
verður einræðið ekki um-
flúið.
Það sem gerir þessa
skáldsögu svo beitta, og
það sem svo oft fer á milli
hluta í umræðum um
hana, er gegnlýsing
Orwells á tveimur megin-
hugtökum: máli ogfrelsi.
Orwell gerir greinarmun
á Oldspeak og Newspeak.
Oldspeak er venjuleg,
almenn enska, sem engu
að síður er „villutrú“ og
er á hægu undanhaldi
fyrir Newspeak, „hinu
opinbera tungumáli Oce-
aniu“. Aðalinntakið í
Newspeak er „double-
think“. Samkvæmt
lýsingu Goldsteins:
Doublethink merkir
getu til að halda tveim
gagnstæðum skoðunum í
huga sínum samtímis og
játast þeim báðum . . .
Þetta verður að gerast
vísvitandi, annars yrði
það ekki gert af nægi-
legri nákvæmni, en það
verður einnig að vera
óafvitandi, því annars
hefði það í för með sér
falskennd og þar af leið-
andisektarkennd.
Okkur er sagt, að „árið
1984 hafi enginn enn
verið farinn að nota New-
speak sem sinn eina
tjáningarmiðil, hvorki í
ræðu né riti“. Sambland
tungumálanna tveggja er
að likindum tengt „ófull-
komleika“ einræðisins,
fyrst enn er þörf á
hugsanalögreglu og
pyndingarklefum til að
knýja „frávillinga" eins
og Smith og Júlíu til
hlýðni. Ur þessum ófull-
komleika á að bæta með
því að leggja Oldspeak
alveg niður fyrir árið
2050. “Tilgangur New-
speak var ekki sá einn að
vera tjáningarmiðill
fyrir hin viðurkenndu
sjónarmið og hugarfar,
heldur að gera allan ann-
an hugsanagang ómögu-
legan.“
Samkvæmt þessu eru
hugsun og tunga svo
tengd, að án tilveru
vissra orða eru hugs-
anirnar, sem þeim orðum
fylgja óútmálanlegar —
bókstaflega óhugsandi.
Án tungumáls til að gera
hana skiljanlega er
bylting gegn Flokknum,
hvers konar bylting, eins
og O’Brien er ljóst,
ómöguleg. Maður getur
ekki hegðað sér á til-
tekinn hátt nema hann
eigi hugtak, sem hann
getur notað til að lýsa
þýingu hegðunarinnar,
og um hugtak getur ekki
verið að ræða án viðeig-
andi tungumáls. í skáld-
sögunni er orðmyndunar-
fræðingurinn Syme yfir-
maður deildar þeirrar,
sem eyðileggur orð í
hundraðatali á hverjum
degi. „Við erum að kom-
ast að mergnum máls-
ins,“ segir Syme við
Smith. „Um síðir gerum
við hugsanaglæpi bók-
staflega ódrýgjandi
vegna þess að engin orð
eru til til að tjáþá.“
Smith hefur öðruvísi
— og rangt — viðhorf til
tungumáls. Hann telur
tungumál utan heimsins
og að til að skilja veru-
leikann þurfi aðeins að
kalla fram í hugann það,
sem er lýsanlegt satt um
heiminn. Það sé eins'og
málið væri tengt með
þráðum á milli hugar og
heims. Rannsóknari
Smiths, OMBrien, snýr
honum frá villu: „Ég segi
þér það, Winston, að
veruleikinn er ekki hið
ytra. Veruleikinn býr í
huga mannsins og hvergi
annars staðar."
í hinu „fullkomnaða“
stjórnarfari Oceaniu
verður orðið „frelsi“
markleysa. Því orðið get-
ur aðeins haft merkingu
þar sem valkostir eru
fyrir hendi, og möguleik-
ar á vali fela aftur á móti
í sér, að eðli valkostanna
verði að vera þekkjan-
legt. Og þetta er einmitt
það, sem þröngvun
Newspeak stefnir að að
gera ómögulegt.
Bókin „1984“ er því
enginn spádómur um
það, sem mun gerast,
heldur mynd af því sem
gæti gerzt, ef skilningi
okkar á frelsi, hæfni
okkar til að íhuga val-
kosti, er gróflega þröngv-
að. Sjálf geta mannsins
til að gera sér skiljanlega
valkosti framtíðarinnar,
sem hann veit nú ekkert
um, er háð vali hans hér
og nú varðandi þann
orðaforða, sem er arfleifð
hans.
Það hefur verið ætlun
mín að sýna fram á að
verkefni jafnvel hins
mest sjálfsafvitandi póli-
tíska skáldsagna-
höfundar er ekki að bera
fram kenningar, að fletta
ofan af staðreyndum eða
að veita upplýsingar.
Verkefni hans er öllu
heldur það, sem svo
miklu stórvægilegra er,
að hjálpa lesandanum að
íhuga og túlka sína eigin
veröld og hugsanlegar
framtíðarveraldir og að
sýna þessar veraldir frá
öðrum sjónarhornum
með þvi að draga sérstak-
lega fram vissa fleti.
Imyndaður heimur skáld-
sagnahöfundarins er
ekki lygi, né heldur
óráðshjal — hann er boð
til lesandans um að
auðga meðvitund sína að
þeim félagslegu og
pólitísku táknum, sem
ráða daglegum gerðum
hans. Með því að fylgjast
með sköpun skáldsagna-
höfundarins og innsæi,
verða okkur ljósari
möguleikar mannlegra
athafna innan marka
pólitískrar nauðsynjar.
Beztu skáldsagnahöf-
undarnir hjálpa okkur að
hefja okkur yfir þær
venjur og kreddur, sem
takmarka frelsi okkar til
að hugsa gagnrýnandi og
hegða okkur sið-
fræðilega.
©