Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.1973, Blaðsíða 3

einstaklingsins, með því
að lýsa svipbrigðum
hans, látbragði og radd-
blæ“. Áköf einbeiting
skáldsagnahöfundarins
að gerðum og hugsunum
persónanna og að
viðteknum reglum þjóð-
félagsins hvetur les-
endur hans til að draga í
efa gildi og afl langsóttra
hugmynda. Hann gerir
okkur fær um að spyrna
á móti ásókn hugmynda-
fræðinnar með því að
hindra að nokkur ein
lýsing eða eitt hug-
myndakerfi verði að óve-
fengjanlegum rétttrún-
aði. í miðju kafi óhlut-
kenndra hugmynda
staðfestir skáldsagnahöf-
undurinn enn raunhæft
eðli okkar daglega lífs.
Þjóðfélagsfræðingar
eru farnir að gera sér
grein fyrir, að til að
skilja mannlegt atferli,
verðum við að taka sið-
fræðina — hugmyndir
grundvallarreglu, að hið
sameiginlega markmið
helgi öll meðul og ekki
aðeins leyfi heldur krefj-
ist þess, að einstaklingur-
inn sé í alla staði undir-
gefinn og fórnfærður
samfélaginu — sem geti
farið með hann eins og
tilraunakanínu eða
fórnarlamb.,,
Það leikur lítill vafi á
því hvorn skilninginn
Ivanov hefur.
„Það sem ég á við er
þetta, sagði hann. —
Maður má ekki líta á
heiminn sem eins konar
háspekilegt vændishús
tilfinninganna, það er
okkar fyrsta boðorð.
Samúð, samvizka, við-
bjóður, örvænting, iðrun
og yfirbót eru í okkar
augum hin argasta sið-
spilling.“
En Rubashov fordæmir
hins vegarþetta viðhorf:
„Við héldum allir að
hægt væri að fara með
haldi. Af þessu lærist
okkur, að það er ekki ein-
vörðungu hvað menn
segja, heldur einnig hvað
þeir gera, sem er siðferð-
inu mikilvægt. Við fáum
að vita hvað siðgæði
þýðir, þar eð okkur eru
sýnd viðbrögð persónu
gegnum röð svo til ófyrir-
sjáanlegra árekstra,
flækja og vandræða í
sögunni. Við sjáum
hvernig fólk bregzt við
breytingum, sem hafa
áhrif á siðferðilegt upp-
gjör þess. Sem lesendur,
er sjálfir verða að standa
í siðferðilegu uppgjöri,
neyðumst við til að dæma
um, hvaða siðareglur
hæfa okkar eigin aðstæð-
um.
Bókmenntirnar eiga
sinn þátt í að sýna okkur,
hvernig einstaklingar í
tilteknum kringumstæð-
um og háðir ósamræm-
anlegum skyldum og
ákvæðum, bregðast við
„laxeringu“, þar sem
máttur sorgarleiksins
hreinsar og léttir á til-
finningum áhorfenda. En
eins og ég nota orðið hef-
ur læknisdómur hina
breiðari merkingu sjálfs-
þekkingar. Það er mun-
urinn á fyrri skoðunum
Freuds á sálgreiningu
sem tilfinningalegri
hreinsun og því er
honum síðar varð ljóst,
að það er upprifjun
sjúklingsins á bældum og
gleymdum minningum,
sem felur í sér læknis-
dóminn. Með öðrum orð-
um markmið lækningar-
innar er að „draga eitt-
hvað fram í dagsljósið“.
Hugmyndinni um
læknisdóm sjálfsþekk-
ingar var lýst af banda-
ríska sálfræðingnum
Harry Stack Sullivan
þegar hann talaði um
að „lækningamaðurinn
varpaði ljósi á einkenn-
andi lífsmynstur við-
haldið hefur verið fram,
ósambærileiki pólitískrar
stefnu og pólitískrar
nauðsynjar — það
hversu ógerlegt er að
nota sama mælikvarða á
hugsjónir og fram-
kvæmdir — geta skáld-
sagnahöfundar átt þátt í
að leysa vandann. Tökum
til dæmis „All the King’s
Men“ eftir Robert Penn
Warren, þar sem hann
fjallar um togstreituna
milli „manns hugmynd-
anna“ (Adams Stanton,
hugsjónarfks læknis) og
„manns staðreyndanna“
(Willie Stark, sem er at-
hafnasamur lýðæsinga-
maður).
Adam Stanton hefur
háleitar siðgæðishug-
myndir sem eru ósam-
kvæmar mikilvægum
sviðum mannlegrar
reynslu. Enda þótt hann
„vilji aðeins vel“, leiðir
ómenguð hugsjónastefna
hans hann til að myrða
Robert Penn Warren
George Orwell
Alexander Solzhenitsyn Albert Camus
þær, sem fólk gerir sér
um gott og illt, siðgæði og
siðleysi — alvarlega. En
til þessa hafa vísinda-
athuganir ekki • náð
tökum á siðfræðilegum
hugmyndum. Á hinn
bóginn hefur sumar
djúptækustu kannanir á
siðfræðilegum efnum
verið að finna í skáld-
sögum. Til dæmis sýnir
„Myrkur um miðjan dag“
eftir Arthur Koestler
með glöggum dæmum,
hvað í húfi er, þegar við
aðhyllumst algera nyt-
semiskenningu. Gamall
bolsévikki, Ivanov rann-
sóknari, segir við fanga
sinn, Rubashov:
„Mannleg siðfræði
verður aðeins skilin
tvennskonar skilningi
og frá gagnstæðum
skautum. Annað er
kristið og mannúðlegt,
lýsir einstaklinginn frið-
helgan og heldur því
fram, að stærðfræði-
reglur eigi ekki að gilda
um mannlegar verur.
Hitt byggir á þeirri
söguna eins og tilraunir í
eðlisfræði. Munurinn er
sá, að í eðlisfræði getur
maður endurtekið sömu
tilraunina þúsund sinn-
um, en í sögunni aðeins
einu sinni. Það var aðe-
ins hægt að senda Danton
og Saint-Just undir
fallöxina í eitt skipti...“
Það er ekki eingöngu
umræðan um slíkar hug-
myndir, sem er mikilvæg
í skáldsagnagerð, þær
eru dregnar skýrum
dráttum í atburðarás
skáldsögunnar. Kald-
hæðnislegu Ijósi • er
brugðið yfir þessar tvær
stöður þegar Ivanov,
hinn öfgafulli nytsemis-
kenningarmaður bíð-
ur sinn bana án þess
að gera opinbera játn-
ingu, enda þótt slík
játning væri í samræmi
við trú hans á siðferði
fjöldans fremur en ein-
staklingsins, en Ruba-
shov styður einmitt
þá lífsreglu, sem hann
hafnar með þvi að taka
þátt í „sýndar“ réttar-
þeim kringumstæðum.
Það hjálpar okkur að
móta okkar eigin lífs-
reglu eða okkar per-
sónulega mynstur svo við
getum valið á milli mis-
munandi framkvæmda-
stefna. Við mótun slíks
mynsturs höfum við ekki
eingöngu okkar tak-
mörkuðu reynslu að
styðjast við, heldur og
reynslu hinna ímynduðu
einstaklinga, sem fylla
síður bókmenntanna. Og
það er ekki ósanngjarnt
að ætla, að hugleiðingar
okkar um þá reynslu geri
okkur færari um að ráða
við þau siðferðilegu
vandkvæði, sem við
höfðum ekki búist við,
skerpi skyn okkar á það,
hvað er mögulegt, leiði
athygli okkar að ófyrir-
séðum afleiðingum af
pólitisku og siðferðilegu
vali.
Að líta á skáldsöguna
sem læknisdóm, er að
sjálfsögðu ekki ný bóla.
Hana er að finna í hug-
mynd Aristotelesar um
komandi persónu eða
sjúklings, þau mynstur,
sem honum reynast
sérstaklega vandasöm
eða sérstaklega dýrmæt,
og hverjum þeirra hann
; byggist við að njóta góðs
af“. Lækningin, í þessum
skilningi, er tilraun til að
raða þekktum stað-
reyndum i áður
óþekkt mynstur, sem
gæti veitt dýpri þekkingu
á sjálfinu. Það var þetta,
sem Wittgenstein leit á
sem verkefni heim-
spekinnar „þar sem
vandamál eru leyst, ekki
með nýjum upplýsingum,
heldur með niðurröðun á
því sem við höfum ávallt
vitað“.
Ég tel að ein mikilvæg
aðferð til lækningar á
kvillum stjórnmálaheim-
speki og til að öðlast
sjálfsþekkingu sé að hafa
til marks það, sem er
alvarlegs efnis í beztu
skáldsögum okkar. Ef
höfuðvandamál stjórn-
málalífsins er, eins og
Stark ríkisstjóra, sem er
pólitískt ofbeldisverk
jafn skaðlegt góðri ríkis-
stjórn og lýðæsingar
fórnarlambs hans.
Þótt Willie Stark sé í
verunni barnalegur
hugsjónamaður, stendur
hann hvaða Machiavelli-
prins sem er á sporði í
pólitískum bellibrögðum.
Þó að hann vilji einnig
„gera vel“, trúir hann
því, að slíku verði aðeins
afkastað með því að
„finna það upp eftir
hendinni". í pólitískum
hugmyndum sínum van-
metur hann ,,gjaldið“,
sem verður að greiða
fyrir sumt það, er talið er
æskilegt. Afstaða hans er
dregin saman af sögu-
manninum:
„Kenningin um sögu-
legan kostnað, ef svo
má segja. Allar
breytingar kosta eitt-
hvað. Maður verður að
vega kostnaðinn móti
hagnaðinum. Ef til vill
gat breyting í ríki okkar
aðeins átt sér stað á þann