Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.1974, Qupperneq 2

í félagslegum samskiptum
notum við ýmis forn tákn, sem
enn hafa sitt gildi i menning-
unni. Takið eftir muninum á
andlitunum þremur: IMauð-
rakað andlit efst til hægri.
Augna- og munnsvipur kemur
upp um veika skapgerð, sem
ekki fær dulizt. Neðri myndin:
Yfirskeggið eitt gefur andlitinu
meiri styrk og skýlir þeim hrær-
ingum hugans, sem munnsvip-
urinn kemur oft upp um. Til
hægri: Eins og náttúran gerir
ráð fyrir manninum. Skeggið á
þessu andliti eykur þó nokkuð
á ofsann og hótunina, sem að
öðru leyti felst i svipnum.
ELD-
FORN
MERKI
UM
VALD
OG
STÖÐU
Eftir R. D. Guthrie
Hvers vegna bregst fólk öðru-
vísi við skeggjuðum manni en
skegglausum? Hvert er hlutverk
hárvaxtarins í handarkrikum
manna? Hvað er svona „karl-
mannlegt" við John Wayne?
Hvers vegna glotta menn, gretta
sig oggnista tönnuin?
Öldum saman voru þessar
spurningar ekki álitnar liffræði-
legs eðlis og því voru sumir
líkamshlutar mannsins Ifffæra-
fræðingum stöðug ráðgáta. Til
þess lágu engar augljósar líf-
fræðilegar orsakir að menn hefðu
skapa- og handarkirkahár, augna-
brúnir, augnhvítu, sem sjáanleg
var allt i kringum litliímnuna,
skegg, sitt höfuðhár, sem gránar
með aldrinum. Nú virðist svo sem
líffærafræðingarnir hafi verið að
spvrja rangra spurninga. Þessi
líkamlegu atriði eru félagslegs
eðlis, fremur en að þau eigi að
hafa áhrif á lífsmöguleika manns-
ins. Skeggið hefur til dæmis
þróast sem tæki fullorðinna karl-
manna til að ógna hver öðrum.
Til þess að geta skilið hvers
vegna við höfum erft slík f'élags-
leg einkenni, þurfum við að virða
fyrir okkur þróunartilhneigingar
og athuga hlutverk svipaðra ein-
kenna hjá öðrum dýruih. Viíli-
dýrafræðin (ethology, hvernig
villidýr hegða sér i frelsi) hefur'
veitt miklar. upplýsingar, sem
margar hverjar hregða ljósi yfir,
okkar eigið atferli. Einmikilvæg
alhæfing,' ifejigin frá villidýra-.
fræðinni ' er su, að „Homo
sapiens" sé ekk'i eina „félags-
veran'' meðal dýranna. Velgengni
í þróuninni („eða „lífshæfni")
veltur ekki síður á félagslegu-
samneyti en því að eiga í fullu; þ'é .
við umhverfið. Velflést hryggdýr
hafa því einhverskonar félagslega
niðurröðun eða tignargráður. Hin
félagslega uppbygging er í ýnls-
um myndum eftir tegundum, en
allstaðar ráða tignargráðurnar
iniklu um hegðunarmynstrið.
Afleiðingin er sú, að dýr hafa
þróað með sér ótal aðferðir til að
auglýsa tignargráðu sína fyrir
öðrum einstaklingum innan hóps-'
ins. Hvernig þau hafa farið að því
verður skilið gf útvalningu nátt-
úrunnar.
I vaxandi samfélagi héfur sjálf
afkoina einstaklingsihs enga
þróunarlega þýðingu — heldur
aðeins fjöldi þeirra afkvæma, sem
hann eignast. Þeir einstaklingar,
sem skila af sér til tegundarinnar
fléstum afkomendum, verða
áhrtfamestir í lengd. Útvalning er
þannig magnsatriði.
í samfélagi með stétta-
gr^iningu, sem hefur valkosti
varðandi yfirráðasvæði og
heimiiisgerð, aðgang að fæðu og
makavali — en allt þetta ræður
miklu um viðkomuna — hefur
tignargráða einstaklingsins mikið
að segja. Því mun hvaðeina, sem
,undirstrikar tignargráðu hans
auka á gildi hans til útvalningar.
Smámsaman og á löngum tíma
munu þau atriði þróast til meiri
fullkomnunar.
Mikilvirkastá meðalið til að ná
hærri fignargráðu er yfírgangur-
inn. eða ógnunin. Villidýra-
fræðingar nota orðið ógnun um
það hegðunarmynstur, sem gefur
til kynna að dýr sé unvþað bil að
gera árás. Hundur leggur til
dæmis, kollhúfur,- sýnir tenn-
urnar og urrar. Oftast eru þö
úrslit bardagans ráðin einfald-
lega með því að sýna kr’afta óg
sjálfstraust — til sjálfs bardagans
kemur ekki. Það dýrið, sem lætur
skína í mesta aflið og sjálfs-
traustið, er sigurvegari. Þannig
eru flestar ógnanir aðallega til að
kynna tignargráðu viðkomandi.
Raunar virðist í dýraríkinu um
að ræða tvennskonar aðal
sýningaratriði: þau sem snerta
samfélagsstöðuna og önnur, sem
varða kynferðislega aðlöðun. Ein
villan, sem margir líffræðingar
hafa vaðið í til þessa er sú að ætla
að minniháttar kynferðisleg ein-
kenni hafi eingöngu áhrif til kyn-
ferðislegrar aðlöðunar. Sum gera
það en flest ekki; þau hafa hins
vegar áhrif á tignargráðuna. Kyn-
ferðisleg aðlöðun stendur fyrst og
fremst í sambandi við tigarnar-
gráðu karldýrsins, en hún er
aftur háð sýningum á ýmsum
árásareinkennum.
Villidýrafræðin hefur leitt í ljós,
að sum árásareinkenni undir-
strika og 'ýkja hæfni dýrsins, en
önnur eíga að breiða yfir og fela
veikteika þess. Það getur verið
ýmist hagstætt eða óhagstætt að
leyna till'inningum eða láta þær í
ljóSi' Þetta er sú sþúrning, sem
mennirnir verða að glfma við
hverja stund — hversu mikið af
sjálfum okkur eigum við að opin-
bera öðrum? Því að vera „opinn"
fylgja vissir félagslegir kostir,
það er nauðsynlegt í bandalögum
og á vissum sviðum tilhugalífsins
— en oft er hægt að auka sér álit
með því að fela veikleika.
Berið til dæmis saman félags-
legt atferli úlfa og refa. Úlfar.eru
afar félagslyndir og hafa flókið
tjáningarkerfi. Úlfurinn eins og
hinn tamdi bróðir hans, hundur-
inn, er tjáningarvera. Refurinn er
hinsvegar heldur einrænn, og
hvergi er tilfinningum betur
leynt en þegar tveir andstæðingar
af refakyni hittast.
Menn hafa fengið að re.vna tog-
streitu milli áleitinna þarfa fyrir
að vera opinskár félagslega eða
dulur. Sem félagsverum er okkur
yfirleitt hagur að því að láta til-
finningar.okkar í Ijós, einkum á
unga aldri. En fullorðin karldýr
af flestum tegundum — að Homo
sapiens meðtöldum — eru dul —
|>au eiga úr hæstum söðli að detta.
llið sterka karidýr er álitinn sá
aðilinn, sem aldrei sýnir veik-