Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1975, Blaðsíða 6

Ferð Stanleys: Þrekraun fyrir 100 árum
áfram. Eitt sinn varð hann fyrir
verulegu áfalli. Hann hélt áleiðis
til Albertsvatns í broddi fylkingar
2270 manna hers (180 eigin liðs-
manna og hinna frá hinum vin-
samlega konungi í Buganda), en
mætti slíkri mótspyrnu fjöl-
mennari herja, að í fyrsta skipti á
ævinni varð hann að viðurkenna
ósigur og hörfa undan. En þá
sneri hann sér ótrauður að næsta
áfanga, sem var Tanganyika-vatn
um 400 mílur sunnar. Nær tveim-
ur árum eftir brottför hans frá
Engiandi, var fyrsta hluta hinnar
sögulegu ferðar um Afríku lokið.
Ef erfiðasti hluti þessarar ein-
stæðu ferðar var þó framundan:
frá Tanganyika-vatni þvert í
gegnum álfuna myrku til strand-
ar.
Hann fetaði í fótspor Living-
stones og varð að fara um land
Manyema-mannætanna. Eftir því
sem Livingstone hafði sagt, væru
menn þar haldnir undarlegum
sjúkdómi — þeir væru niður-
brotnir. Þar veiddu Arabar þræla,
og mannfjöldinn virtisttakmarka
laus. A þrælamarkaðinum í Ujiji
var hægt að kaupa stúlku fyrir 50
álnir af klæði. Stanley ráðgerði að
fara lengra en jafnvel Living-
stone hafði farið. Livingstone
hafði talið, að Lualaba kynni að
vera syðri endir Nílar. Stanley
ætlaði að sýna fram á, að hún
rynni saman við Congo-fljót.
Ferðin til Lualaba, sem tók
mánuð, var viðburðalítil, þó að
bólusótt geisaði á þessu svæði.
Hinn 17. október 1876 kleif leið-
angurinn lágan fjallshrygg
nálægt háu fjalli og sá, hvar
Lualaba sameinaðist öðru, minna
fljóti. Stanley var fullur eftir-
væntingar og kvíða. Lualaba var
nærri mílu breið, fölgrá á litinn
og hlykkjaðist hægt í norður átt.
„Hinn mikli leyndardómur, sem
náttúran hafði allar þessar aldir
falið fyrir vísindunum, beið nú
afhjúpunar."
Zanzibararnir voru nú farnir að
halda, að hætturnar hefðu verið
stórlega ýktar fyrir þeim, þvi að
þeim virtist land Manyema ekki
bjóða upp á neinar þær hættur,
sem þeim hafði verið sagt frá. Mat-
ur var ódýr: dagpeningar hvers
leiðangursmanns voru 6 skeljar,
sem voru gjaldmiðillinn, og
þorpsbúar seldu kjúklinginn fyrir
3 skeljar. Hjá Lualaba hitti
Stanley í fyrsta sinn Tippu-Tib,
voldugasta Arabahöfðingjann í
Mið-Afríku, augliti til auglits.
Stanley gerði honum þegar til-
boð. Ef Arabinn vildi fylgja hon-
um í tveggja mánaða ferð með 200
vopnuðum mönnum, myndi hann
borga honum 5000 dollara. Eftir
talsvert þref var gengið frá skil-
málunum í smáatriðum.
Leiðangurinn, sem 150 manns
voru nú i og þar um tuttugu kon-
ur og börn, sameinaðist nú lest
Tippu-Tibs — sem í ,voru 200
vopnaðir menn með byssur ásamt
heilli hjörð af burðarkörlum,
hjákonum og fleira samferða-
fólki. Sumir manna Tippu-Tibs
voru „Ruga Ruga“ — málaliðar,
sem orðlagðir voru fyrir grimmd.
Þeir voru f blóðrauðum bómullar-
skikkjum með höfuðbúnaðgerðan
af fjöðrum og skinni. Ferðin frá
Nyangwe hófst 5. nóvember 1876
og ætlunin var að fara í nokkra
daga gegnum regnskóginn í stað
þess að fylgja hlykkjum Lualaba
frá upphafi.
Áður en þeir lögðu upp í förina,
gerði Stanley Frank Pocock ljóst,
hvaða áhættu þeir væru um það
©
bil að leggja út í. Ef Lualaba
rynni ekki í Congó, gæti farvegur
hennar orðið nær 2000 milna
langur, áður en hún næði til
Atlantshafs. Enn væri tími til að
snúa til baka fremur en að leggja
í óvissuna. Pocock hikaði ekki við
að halda áfram. Hann sagði, að
faðir sinn hefði sagt sér „að
standa með Stanley til hins
sfðasta", og hann ætiaði sér að
gera það. En fyrir lesendum sín-
um lýsir Stanley augnablikinu á
íburðarmikinn hátt — hvernig
hann og Frank hafi setið og rætt
málið við kertaljós. Þeir köstuðu
peningi, og hann sagði þeim að
halda i suðurátt. Þeir drógu strá,
og þau bentu í sömu átt. En aó
lokum urðu þeir sammála um það,
að þeir yrðu að halda norður, þvi
að það væru þeirra örlög, og þeir
tókust i hendur hátiðlega.
Þetta var söguleg ákvörðun
fyrir Afriku. En það, að Stanley
skyldi vera ákveðinn í að halda
áfram, hvað sem það kostaði,
byggðist fyrst og fremst á þvi, að
hann vildi standa við orð sfn: það
heit að vinna mesta landkönn-
unarafrek aldarinnar var ofar
öllu öðru.
Þeirra erfiðleika, sem Stanley
hafði séð fram á, var ekki langt að
bíða. Ferðin gegnum hinn þétta
og vota skóg gerði burðarmennina
örmagna og dró úr kjarki allra.
Greinilegt var, að siðferðis-
styrkurinn var að bila. 1 þorpun-
um voru raðir af hauskúpum á
staurum. Pocock sagði síðar:
„Þarna voru virkilegar mannæt-
ur. Þær skáru eyrun af þrælum
og föngum og voru alætur á kjöt.
Mannakjöt fannst þeim bezt“.
örvadrífur féllu á tjaldbúðirn-
ar á nóttunni, og Stanley varð að
senda út vopnaða flokka til að
hreinsa til umhverfis búðirnar.
Ferðin gekk skrykkjótt, því að
hluti hins sameiginlega leið-
angurs fór á bátum niður
Lualaba, á herteknum flatbytnum
með Lady Alice í fararbroddi en
hinir þrömmuðu eftir árbakkan-
um og eftir þeim þurfti að bíða.
Um miðjan desember átti flot-
inn undir stjórn Stanleys í bar-
dögum við um 500 manna lið
stríðsmanna. Landliðið, sem dróst
aftur úr, mætti einnig mótspyrnu
— og smitaðist líka af bólusótt.
Eitt af fórnarlömbunum var eftir-
lætis hjákona Tippu-Tibs, og
Stanley var orðið það Ijóst, að
Arabinn var búinn að fá nóg af
ferðalaginu. Þegar þeir komu að
landsvæði, sem kallaðist Vinya-
Njara, innan við 180 mílur fyrir
norðan Nyangwe, var samningn-
um sagt upp. Tippu-Tib fékk ávís-
un að upphæð 2.600 dollara, og
Stanley lofaði því þvert um geð að
senda honum mynd af sér frá
London.
Farangri leiðangursins var nú
komið fyrir i Lady Alice og 22
flatbytnum. Matvæli voru fyrir
hendi til 15 daga. Það var mikill
óhugur i flokksstjórum Stanleys
og orðrómur var á kreiki um, að
hluti leiðangursmanna ætlaði að
reyna að komast aftur til
Nyangwe með Tippu-Tib. En
Arabinn vildi ekki eiga hlutdeild
í uppreisn meðal fylgdarmanna
hvíts manns, sem seinna kynna að
kæra hann fyrir soldáninum i
Zanzibar. Tippu-Tib birti aðvör-
un: „Ef nokkur maður reynir að
elta mig aftur til Nyangwe, skal
ég drepa hann.“
Morguninn 28. desember 1876
var svalt, grátt mistur yfir
Lulaba. Stanley beið unz birti og
fór svo um borð með leiðangur-
inn. Hann hafði með sér 143
menn, konur og börn, tvo apa,
tvær geitur og eina kind. Með
Lady Alice í fararbroddi hélt flot-
inn af stað með straumnum með-
fram vesturbakkanum. Einhver
reyndi að upphefja söng, en fékk
dræmar undirtektir. Undir trján-
um stóð Tippu-Tib og lið hans og
horfði á eftir þeim.
Frá frumskóginum heyrðist í
bumbum og herlúðrum, sem boð-
uðu, að framandi menn nálguðust
eftir Lualaba. Hópar manna sáust
á gægjum milíi trjánna með
spennta boga í höndum. Ef ein-
hver flatbytna kæmi of nálægt
bakkanum fyrir óvarkárni, myndi
þeir senda frá sér drífu af eitur-
örvum. En það var heldur ekki
óhætt að vera í miðjum straumn-
um, því að hvirfilvindar gátu rót-
að upp fljótinu, sem var míla á
breidd. Þetta lærðist þeim fljótt,
en biturlega: Tvær flatbytnur
sukku, tveir menn drukknuðu og
fjárar byssur týndust.
„Þetta eru hræðilega sljóir
förunautar i miðri Afríku,“
skrifaði Stanley í dagbókina um
fylgdarmenn sina. A kvöldin
reyktu þeir kannabis, þangað til
þeir lognuðust út af, og á daginn
sýndu þeir slíkt andvaraleysi, að
hann var forviða.
I gegnum kíkja sína grandskoð-
aði hann árbakkana og eyjarnar
fram undan, ef einhverjir stríðs-
bátar myndu liggja þar í leyni og
bíða færis til árásar. Hann varð að
skrá hjá sér atriði varðandi þver-
ár, eyjar, fjarlæga fjallgarða.
Mæla varð dýpi fljótsins með línu
og sökku. Um nónbil varð hann að
taka fram áhöld sín til að bóka
hina landfræðilegu afstöðu. Og
siðan varð hann að leita að örugg-
um náttstað. Þegar á land var
komið, var hann að fylgjast með
byggingu staurgirðingar, senda út
flokka til að afla vista, gefa sjúk-
um lyf, binda sár og kýli og skrifa
dagbókina. Að síðustu gafst svo ef
til vill einhver tími, áður en hann
iokaði tjaldinu, til að lita í bók við
kertaljós eða til að láta hugann
reika. Alice sagði i einu hinna
ástfólgnubréfa sinna: „Svo að þig
dreymir um mig, virkilega — og
hvílíkir draumar! Ég held að þig
dreymi með opin augun. En ef þú
vilt það, þá er ég fegin.“
Fljótið og afl þess gagntók
hann. 1 beina linu var hann i um
1000 mílna fjarlægð frá Atlants-
hafi — en hvað langt myndi fljót-
ið renna, áður en það næði þang-
að? Skömmu eftir áramótin fékk
Stanley þær fréttir, sem
hann hafði kviðið fyrir. Eftir
nokkurra daga ferð myndi hann
koma að röð af fossum og straum-
vötnun. Hann hafði komizt að
þessu með því að yfirheyra fanga.
10 árum áður hafði hann átt í
baráttu gegn Rauðskinnum í
Kansas, en herforinginn,
Winfield Hancock, hafði fylgt
þessari einföldu reglu: „Ef þeir
vilja tala, skal ég tala, ef þeir vilja
berjast, skal ég berjast hér og
núna.“ Stanley var einnig þeirrar
skoðunar, að þegar menn væru á
annað borð farnir að berjast,
dygði ekkert hálfkák.
Við fyrstu fossadrögin mættu
þeir harðri mótspyrnu og leið-
angurinn varð að berjast fyrir lífi
sinu til að komast i land og reisa
búðir, áður en hringiða fljótsins
gerði út um flotann. Siðan varð að
ryðja braut gegnum frumskóginn
og vinnuflokkar undir stjórn
Pococks voru skipulagðir þannig,
að unnið væri dag og nótt. Úr-
hellisrignig tafði athafnir og hin-
ir hraustustu menn hans áttu
fullt i fangi við að draga bátana
landliðis.
A sumum vatnasvæðum var
hægt að setja bátana á flot aftur.
Þegar þorpsbúar sýndu fjand-
skap, var það næg ástæða til að
fara í land og ræna vistum.
íbúarnir þekktu ekkert til skot-
vopna, og nokkur skot nægðu til
að senda þá í ofboði út í skög. En
hagleikur þeirra í járnsmiði,
vefnaði og leðuriðju var undra-
verður, og þrátt fyrir allt, sem
Stanley þurfti um að hugsa, gerði
hann margar teikningar hertekn-
um spjótum, hvífum, körfum og
bumbum.
1 lok janúar 1877 hafði leiðang-
urinn brotið sér leið til neðri
hluta fossadraganna (sem síðar
fengu nafnið Stanleyfossar).
Fljótið hafði nú runnið yfir mið-
baug og var í síðustu bugðunni til
vesturs. Fljótið rann seint og
hægt og varð sums staðar yfir 10
mílar á breidd. Þar sem hæðin
yfir sjávarmál var nú innan við
500 metra, gat mörg hundruð
milna óslitið rennsli verið fyrir
höndum.
En ánægja Stanleys yfir þvi að
hafa lagt fossa drögin að baki stóð
ekki lengi. O þekktir ættflokkar
reru lífróður frá bökkunum i risa-
stórum flatbytnum sem sumar
báru yfir hundrað vopnaðra
manna. Það var ekkert hlé á bar-
dögum. A hverjum degi varð að
hrinda hverri árásinni á fætur
annari, og farið var að ganga á
skotfærabirgðirnar. Lfkurnar á
þvi að komast lifandi út úr þessu
voru minni en Stanley hafði
nokkurn tíma grunað.
Framhald á bls. 16
Úr myndabók Stanleys: Aö ofan: Barizt gegnum frumskóginn. A8 neðan: Leiðangurinn kemur yfir Viktóriuvatnið til
Uganda og hlýtur höfðinglegar móttökur. Þarna var Startley fyrir réttum 100 ðrum.