Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1975, Blaðsíða 2

Lesbók minnist Hjálmars Jónssonar frá Bólu en 100
Hannes Pétursson
7 7 7 /
Brekkuhus
á Stára-
Vatnsskarði
i.
A grasigróinni hólbungu
snertuspöl frá vegi austan í Stóra-
Vatnsskarði kúra gamla torftóttir.
Þar heitir Brekkuhús. Tóttirnar
eru leifar beitarhúsa frá Brekku f
Seyluhreppi. Sá bær stendur f
þjóðbraut undir skarðinu. Frá
gömlu póstleiðinni, sem lá með
Víðimýrará og því sunnar en
akvegurinn gerir nú, var mjög
stutt til Brekkuhúsa, tveggja til
þriggja mínútna gangur, en
neðan frá Brekku hafa fjármenn
verið á að gizka hálfa stund að
þamba til húsanna.
Seint í júlímánuði 1875 slokkn-
aði i Brekkuhúsum líf merkilegs
öldungs, Hjálmars Jónssonar
skálds frá Bólu. Fyrir því rennir
margur maðurinn, sem á leið um
Stóra-Vatnsskarð, augum til
hinna dökku veggjabrota. Flestir
munu hyggja, að þar sjái þeir
rústir beitarhúsanna sem voru
Hjálmari skáldi hinzta afdrep
hérmegin grafar. Þé er ekki svo.
Þau Brekkuhús sem uppi stóðu á
19. öld voru tættur einar þegar
fram kom um aldamót, ef skiiinn
er undan kofi þar sem stungið var
inn hestum við og við, en hann
féil þó litlu síðar og risu ný
beitarhús, með allt öðru lagi en
gömlu húsin, á sama stað skömmu
eftir 1910. Það eru þeirra rústir
sem nú getur að líta.
Arnarstapi á Stóra-Vatnsskarði,
þar sem Stefáni G. var hlaðinn
minnisvarði, er sagður mesta
sjónarhæð í byggðum Skaga-
fjarðar. Brekkuhús standa dágóð-
um spotta neðar, en þar á hóinum
er samt útsýnisstaður ekki miklu
lakari stapanum. Glóðafeykir er
beint í austur, Mæiifellshnjúkur
beint í suður, Drangey beint i
norður. Öséðar línur frá þessum
fögru köstulum mætast í skurð-
punkti við Brekkuhús. Og það sér
inn um öræfageiminn suður und-
an, þar sem blikar upp af jöklum
ef heiðskírt er veður. Úr beitar-
húsadyrunum gat hinn vísi öld-
ungur frá Bólu eygt f einni sjón-
hendingu, hafi ljós augna hans
©
dregið svo langt, allar sinar
gengnu slóðir í Blönduhlíð;
„þetta helvítis greni“, eins og
mælt er að hann nefndi húsin
þegar hann fluttist þangað, stóð
hærra en bæjaröðin austur frá,
skáldið horfði í réttri raun niður á
hana, og ef til vill hefur hann gert
það í tvennum skilningi. Samt má
minnast þess, að í Blönduhlíð lá
sá blettur jarðar þar sem skáldið
vænti þess að rísa upp frá dauð-
um síðar meir: Miklabæjarkirkju-
garður. Þar blundaði Guðný kona
hans undir torfu. I löngu og
athyglisverðu reikningsskila-
kvæði ortu 1845, stuttu eftir jarð-
arför hennar, sér Hjálmar þá tíð
fyrir þegar þau byggja eina sæng
í Miklabæjargarði og bíða nýs
líkama. Hann kveður:
Svo er hjónasæng
til sællar hvíldar
uppbúin aftur
eins og fyrri,
varðveitt og vígð
i væru skauti
líknandi móður,
er leggur síðan
prjállaust pellið grænt
til prýðis yfir.
Fyrr í kvæðinu lætur skáldið
það uppi, að honum hafi þótt fag-
urt í Blönduhlíð þegar hann kom
þar fyrst ungur maður og batt
kynni við brúðarefni sitt:
Fögur var hlíðin,
þar fyrst eg leit
lilju línklæða,
sem lamba gætti ...
Og beiskjulaust lítur hann, í
söknuði sínum eftir Guðnýju, yfir
búskaparstrit þeirra:
Bjuggum svo bæði
að búi smáu,
vunnum vallbjúg
að vengi gróanda.
Ólum kund og kind,
en Kristur gaf
björg og blessan
með barni hverju.
„Á þessum stað reis íslenzk
örbirgð hæst“, kveður Steinn
Steinarr á rústum beitarhúsanna.
Hann kennir þær við Víðimýri.
Fleiri hafa farið dyravillt þegar
þeir sneru ræðu sinni að Brekku-
húsum. 1 þætti af Bólu-Hjálmari
ruglar Sverrir Kristjánsson býl-
inu Brekku saman við beitar-
húsin þaðan. „Beitarhús eru hjá
Víðimýri," segir höfundur, „og
heitir á Brekku." í uppflettiritinu
Landið þitt (1966) er Brekka sögð
eyðibýli skammt suður af Arnar-
stapa og þar hafi Bólu-Hjálmar
andazt í beitarhúsi. Brekka er i
austnorðaustur frá Arnarstapa og
hefur haldizt i byggð úrtökulaust
svo langt aftur sem órækar heim-
ildir ná til — eða frá því um 1780.
II.
Fátæklingar á íslandi engu
síður en í öðrum löndum hafa
orðið að gera sér að góðu margt
„helvítis grenið“, jafnvel efnt
upp á búskap í ónotuðum úti-
húsum. Sumar þær torfhrúkur
sem kallaðar voru mannabústaðir
tóku gripahúsum litið fram að
vistlegheitum, stundum síður en
svo. Útlendum mönnum, sem
gægðust inn í nokkrar þeirra á
kynnisferðum hérlendis, sló illi-
lega fyrir brjóst af ólykt og
þrengslum. Svo lágreistir voru
sumir þessara kofa, að i snjó-
þungum sveitum sukku þeir
öldungis í miklum fannburði og
menn grófu sig niður á þá líkt og
kind sem hefur fennt.
Allt um það, hvers vegna urðu
Brekkuhús nokkru sinni manna-
bústaður? Um hellisholuna á
Laugarvatnsvöllum, þar sem búið
var á þessari öld, vita menn
gjörla, en um Brekkuhús er
margt á huldu. Þar kotrar fólk sér
niður á seinni hluta 19. aldar, um
það bil sem rýmkast í húsabæjum
við Vesturheimsferðir. Var þar ef
til vill skárri íverustaður en yfir-
leitt má gera ráð fyrir um beitar-
hús? Sú spurning hefur stundum
sótt á þann sem hér heldur á
penna. Ekki verður með sanni
sagt að svör við henni liggi á
lausu. Þó er reynandi að draga á
einn stað saman það fróðleiks-
smælki sem til er um Brekkuhús.
Slíkt hefur að vísu lítið almennt
gildi og á sér vart réttlætingu
aðra en þá, að þar undir þaki tók
Hjálmar skáld siðustu andvörpin
og hóf Brekkuhús um leið til
nafnfrægðar.
III.
Einar Stefánsson umboðsmaður
á Reynistað, afi Einars skálds
Benediktssonar, var dóttursonur
Halldórs Vídalíns klausturhald-
ara þar. Halldór eignaðist Viði-
mýri á sfnum tíma og hélzt jörðin
fram til 1861 í eigu Einars og
konu hans, Ragnheiðar Bene-
diktsdóttur frá Vfðimýri,
sem var sonardóttir Halldórs
Vídalíns. Brekka, upphaflega
byggð úr Víðimýrarlandi,
taldist einnig til jarðagóss
þeirra, en þegar þau féllu frá
bæði sama árið, 1871, var jörðin
seld (4. september 1871) til
greiðslu skuldar dánarbúsins við
Havsteen kaupmann/í Hofsós, svo
og til greiðslu skuldar Benedikts
Sveinssonar yfirdómara við sama
mann. Siðan var það á uppboðs-
þingi 1. febrúar 1872, að Brekka
var seld hæstbjóðanda, Ölafi
Sigurðssyni að Ási í Hegranesi,
sem varð eftirmaður Einars
Stefánssonar f embætti. Ólafur í
Ási var þvi húsdrottinn Hjálmars
skálds snemmsumars 1875.
Ekki er unnt að kveða nákvæm-
lega á um aldur þeirra Brekku-
húsa sem stóðu 1875. En í úttekt-
argjörð fjórum árum síðar eru
þau hátt metin i samjöfnuði við
önnur hús á jörðinni, svo eftir því
hafa þau talizt í góðu gildi. Þetta
voru þrjú hús samföst og tók
hvert þeirra 40 fjár. 1 annarri
úttektargjörð, frá 1887, er getið
þriggja beitarhúsatótta fyrir 120
fjár með tveimur heytóttum og
veggir sagðir stæðilegir. Þá hefur
því verið búið að rífa viði úr
húsunum.
Miklar lfkur benda til að
Brekkuhúsin séu reist um 1863.
Þau rök eru fyrir þessu, að það ár
er Brekka tekin út og heimtar
Einar Stefánsson, þvert á vilja
úttektarmanna, að þeir skoði og
meti ýmsar framkvæmdir sem
hann hafði gert fráfarandi
ábúanda skylt að inna af höndum
samkvæmt byggingarbréfi, m.a.
sléttun í túni, vatnsveitingar-
skurð í engið og kálgarð, sömu-
Ieiðis fjárhúsa- og heytóttir „sem
nú (leturbr. mín) fylgja eða til-
heyra jörðinni". Orðalagið má
skilja svo, að þessar fjárhúsa og
heytóttir hafi ekki verið til þegar
jörðin var tekin út næst áður,
1849, enda er þeirra ógetið þá. Ég
tel víst að hér sé átt við Brekku-
húsin hálfgerð, en fullgerð hafi
þau orðið skömmu sfðar. Megi
marka þetta, voru þau ekki notuð
til fjárgeymslu nema örfá ár, ef
þá nokkurn tfma, þvf Brekku-
bændur hinir næstu eftir 1863
áttu fáar kindur og húsin stóðu
með vissu ónotuð árið 1874. Einar
umboðsmaður sýndist á hinn
bóginn hafa hugsa'ð sér búskap
mikinn í Brekku, en^það farið á
annan veg og sjálfur lézt hann
fáum árum síðar en fénaðarhús
þessi komust upp, sé tilgáta mfn
rétt.
Guðmundur Jósafatsson frá
Brandsstöðum, maður minnugur
og eftirtektarsamur, var ungling-
ur til heimilis í Brekku 1910—11.
Þá lágu spor hans að beitarhúsa-
tóttunum eins og að lfkindum
lætur, og hefur hann lýst þeim
fyrir mér í aðaldráttum. Enda
þótt lýsing hans smelli ekki til
fulls við þau Brekkuhús sem
nefnd eru f úttektargjörðum, þyk-
ir mér rétt að halda henni til
haga.
Guðmundi virtust kofarnir hafa
verið tveir hlið við hlið og snúið
frá austri til vesturs; syðri kofinn
einhöluhús og styttri en hinn, svo
munaði á að gizka þriðjungi, og
dyr syðst á austurstafni; benti
breiddin til þess að verið hefði
hesthús, en hesthúskofar stóðu
víða áfastir öðrum fénaðarhúsum.
Nyrðri tóttin bar öll merki fjár-
húss; hafði garði legið eftir þvf
miðju og dyr verið beint framund-
an garðahlaupinu. Kofarnir náðu
jafnlangt vestur, að heytóttarholu
sem þar var.
Brekkuhús nýju, sem risu á
sama balanum og hin eldri, voru
tvö undir einu risi og stór. Þar var
fé haft vetur hvern framundir
1930, ef til vill lengur.
IV.
Hvergi í opinberum skrám, svo
sem kirkjubókum og hrepps-
bókum, er fólk talið til heimilis f
Brekkuhúsum. En „samkvæmt
frásögn gamalla manna og öðrum
heimildum var þar húsfólk öðru
hvoru, líklega aðallega á tíma-
bilinu 1860—1880,“ ritar Jón
Sigurðsson á Reynistað. Hyggur
hann að fólk þetta hafi talizt til
heimilismanna í Brekku og því
verði ekki séð fyrir víst, hverjir
áttu dvöl í beitarhúsunum.
Bjarni hét fátækur maður.
Hann var Bjarnason, kallaður
Brekku-Bjarni, því hann fæddist í
Brekku sem beitarhúsin eru
kennd við og óx upp í föðurgarði
þar og á Viðimýri. Eftir mitt
júbílárið 1874 eða öndvert árið
1875 kemur hann sér fyrir i
Brekkuhúsum með bústýru sinni
sem hét Rannveig Sigurðardóttir.