Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1975, Qupperneq 13

ofar f hlíðinni og nálægt því sem
bær H jálmars stóð.
Á minnismerkinu um Bólu-
Hjálmar, sem stendur í girtum
reit neðan við túnið, ber hörpu
skáldsins hæst. En á lágmynd
berst maður á móti veðri. Sym-
bólismi getur verið áhrifamikill
þegar bezt Iætur, en hér hefur
miður vel tekizt til.
Á Minni-Ökrum
Við fylgjum þeim Hjálmari og
Guðnýju í húsmennskuna að
Minni-Ökrum. Leiðin liggur
norður eftir Blönduhliðinni,
framhjá Uppsölum og Kúskerpi,
Sólheimum, Miklabæ og loks
Akratorfunni. Húsakynnin eða
öllu heldur íbúðarkofinn, sem
þau fluttust í, var „lítill baðstofu-
kofi, flatreftur með 10 pallfjala-
nefnum og hurðarflaki fyrir,,.
Skáldið frá Bólu leit ekki björt-
um augum til framtiðarinnar á
Minni-Ökrum, sem þó varð
dvalarstaður hans um 27 ára
skeið; hvergi dvaldis't hann leng-
ur. Þau hjón eru þarna í tvíbýli,
en Hjálmar unir illa sinum hag og
segir svo I bréfi:
....Erum við hjónin hér með
tvö okkar yngstu börn, en lífs-
bjargarmeðölin ftta ær I kvf-
um og ein kýr, en hrossin á ég
ennþá kyrr. Enginn veit nær
nóg er. Hver stundin er mér
hér leið og löng.“
Vorið eftir varð skáldið fyrir
mesta áfalli ævi sinnar, þegar
Guðný veiktist og dó. Hjálmar
stóð nú einn uppi með börn sln og
syrgði konu sína ákaflega. Nú
varð það hlutskipti hans að búa I
þessu kofaskrifli á Minni-Ökrum I
meira en aldarfjórðung, en lengst
af tókst honum með aðstoð Guð-
rúnar'dóttur sinnar að draga fram
lífið án aðstoðar frá hreppsfélag-
inu. Sjaldan er ein báran stök og
fylgdi hvert áfallið öðru: Sonur
hans tók holdsveiki, og dóttur-
sonur skáldsins, sólargeisli þess I
ellinni, drukknaði I bæjarlækn-
um. Hann sótti um sveitarstyrk —
og var synjað. En þrátt fyrir allt
urðu einstaka sólskinsstundir;
Hjálmar þótti skemmtinn og
hrókur alls fagnaðar I veizlum og
var honum oft boðið til mann-
fagnaðar. Hann orti mikið á
Minni-Ökrum.
Við brúna á Dalsá er beygt út af
þjóðveginum og þaðan er stuttur
spölur upp að Minni-Ökrum. Nú
stendur þar hvítmálað steinhús
sem Vagn Gfslason bóndi hefur
byggt. Vagn er frá Miðhúsum I
Akratorfunni, en hefur búið á
Minni-ökrum sfðan 1938. Aftan
og ofan við fbúðarliúsið standa
gömul peningshús, að hluta úr
timbri og að hluta hlaðin úr
klömbruhnaus. Þarna stóð bað-
stofukofinn, sem Hjálmar flutti
fyrst í. En sfðar fluttist hann f
kofa, sem stóð á lækjarbakkanum
svo sem hundrað metrum ofar.
Vagn bóndi man eftir því að þessi
kofi stóð uppi; gert var yfir hann
með rekaviðarspýtum og röftum
og var hann notaóur fyrir kindur.
Dyr vissu í vestur. Nú er aðeins
dálftil þúst og eitt moldarvarð
eftir af þessari vistarveru skálds-
ins frá Bólu. En héðan er fallegt
um að litast. Bæjarlækurinn lfður
framhjá f dálitlu gili; þar hafa
börnin á bænum gert sér bú og
heimaalningurinn unir sér vel f
kafgresi. Handan við Eylendið
blasir við byggðin I Varmahlfð,
Vatnsskarð og fjöllin sfn hvorum
megin; Grísafell og Valadals-
hnjúkur. Yfir aurana, sem Dalsá
hleður upp frá ári til árs, ber
Tindastól í norðri. Akratofan
blasir við í suðri og Mælifells-
hnjúk Ber þar fjalla hæst. En
fyrir ofan: Glóðafeykir, Akraöxl-
in og Sólheimafjall. Þetta er
tignarlegt útsýni og ugglaust vel
til þess fallið að veita skáldi inn-
blástur.
Móðir Vagns bðnda Gfslasonar
mundi eftir Hjálmari f kofanum
á lækjarbakkanum. Segir Vagn
eftir henni, að hún hafi verið
dálftið hrædd við hann og sagði
hún hann bæði lotinn og langleit-
an.
í GrundargerÖi
Nú fer senn aö halla undan fæti
fyrir skáldinu frá Bólu. Árið 1871
verða ábúendaskipti að Minni-
Ökrum; Hjálmar var þá hálfátt-
ræður að aldri. Þótt aldrei félli
honum vistin vel, var honum
mjög óljúft að þurfa að hrekjast
þaðan. En annar kostur var ekki
fyrir hendi, nýi ábúandinn þver-
tók fyrir, að Hjálmar fengi að
hýrast áfram í kofa sínum upp frá
bænum. Hjámar hafði ort um
hann niðvisur.
Skammt utan við Dalsána var
kotið Grundargerði, hjáleiga frá
Miðgrund. Kotið losnaði úr ábúð
um þetta leyti og fengu þau þar
inni Hjálmar og Guðrún dóttir
hans. Húsakynni voru jafnvel
ennþá aumari en kofinn á Minni-
ökrum; jörðin lítil og kostasmá.
Þarna hýrðist Hjálmar um
tveggja ára skeið, en Guðrún var
talin fyrir búi. I bréfi til Björns
Jónssonar ritstjóra hefur
Hjálmar lýst svo veru sinni í
Grundargerði:
„.. .Hraktist ég á næstliðnu vori
frá Minni-ökrum eftir 27 ára
þarveru og í kotgreni þetta,
svo sem í húsaskjól hjá Guð-
rúnu dóttur minni og hefi hér
verið kvalinn f óyndi og hlotið
að þola hér flest illt, einkum í
vetur, bæði óþreyju, húskulda,
Ijósleysi og stundum atvinnu-
skort, en jafnan verið tóbaks-
laus.“
I Grundargerði Kemst Hjálmar
á ómagaskrá hreppsins, og mjög
að vonum, þvi bústofn Guðrúnar
var smár: Ein kýr, tvö hross og
fjórar ær eða fimm.
Vagn bóndi á Minni-ökrum
fylgir mér út að Grundargerði;
það er aðeins stutta bæjarleið að
fara norður á aurana. Fátt eða
nálega ekki neitt er eftir I
Grundargerði, sem minnt gæti á
mannvist — svo kyrfilega hefur
eyðingaröflunum tekizt að útmá
öll mannvirki þar. Efst á gras-
rima við Dalsáraura hefur bær-
inn staðið, en þar er aðeins mjög
óljós þúst eftir og nokkrir vatns-
barðir hnullungar, sem Uklega
hafa verið I hleðslu. Samt er að
kalla skammt síðan byggð lauk f
Grundargerði, — sfðast bjuggu
þar Gamalfel Sigurjónsson og
Marfa Rögnvaldsdóttir frá Réttar-
holti um 1930.
Rústin f Grundargerði gæti
eftir öllum ummerkjum að dæma
verið nokkur hundruð ára gömul.
En hvorttveggja er, að mannvirk-
in voru æði ófullkomin og Dalsá
hefur á sfðustu áratugum borið
fram ógrynni af aur og gengið
mjög á graslendi. Ofar voru býli,
sem nú eru eydd: Ilaugsnes, þar
sem Ilaugsnesbardagi átti sér
stað og Gr jótstekkur.
Undir Glóðafeyki var einnig
býlið Torfmýri, en norðar er
Flugumýri og sést vel inn f Stóra-
dal, eða Dalsdal, sem minnir á
aðra nafngift: Fót undir Fótar-
fæti. Það litla sem eftir er af
túninu f Grundagerði er karga-
þýfi; þar vellur spói og syngur
lóa, en fénaður dreifir sér um
graslendið ofan við Miðgrund. En
niður af: Eylendið með kvfslum
og hólmum.
Á Starrastöðum
og vlð Brekkuhús
Guðrún Hjálmarsdóttir hætti
búskaparbaslinu í Grundargerði
vorið 1873 og vistaði sig á bæ þar í
grenndinni. En við fylgjum
Hjálmari i nýjan verustað; i þetta
sinn fluttist hann að Starrastöð-
um í Lýtingsstaðahreppi. Þar var
hann næstu tvö árin. Hér virðist
svo sem Hjálmar hafi verið au-
fúsugestur og hjónin á Starrastöð-
um voru honum vinveitt. Ilonum
leið betur hér en í Grundargerði,
hann naut sveitarstyrks og ýmsir
viku gjöfum að honum. Og nú
réðst skáldið i það stórræði að
ferðast allar götur austur til Eyja-* 1
fjarðar til þess að líta i síðasta
sinn æskustöðvarnar. Sú upphefð
kom einnig til Hjálmars á Starra-
stöðum, að þrír nafnkunnir menn
gerðu við hann samning um út-
gáfurétt á kvæðum hans. Kannski
var það mesti sigurdagurinnn í
lífi Bólu-Hjálmars. Hér var það
sem hann hófst handa um að
safna saman kvæðum sinum og
skrifa þau upp að nýju.
Bærinn á Starrastöðum stendur
, efst á hól eða bungu og er þar vel
hýst; ljósmálað steinhús með
kvisti. En vestan við íbúðarhúsið
stendur uppi hluti torfbæjar og
gróskumikil tré eru þar f garði.
Páll bóndi Ófafsson, sem ég
hitti á máli á Starrastöðum,
kvaðst fæddur þar 1910 og hafði
búið þar alla ævi. Hann sagði, að
bærinn, sem Hjálmar bjó í, hafi
verið rifinn árið 1910 og þá var
nýr bær byggður, — það eru
leifarnar af þeim bæ, sem enn
sjást. Frammi á hólnum er laut
og f henni var kofi. Þar hafði
Hjálmar skáld dót sitt og dvaldist
þar löngum. En nú sést ekkert
eftir af þessum kofa. Þarna hefur
skáldið átt athvarf sfðasta árið
sem hann lifði og þaðan hefur
hann séð upp eftir ánni og Mæli-
fellshnjúkinn.
Slóð Hjálmars endar við
Brekkuhús á Stóra-Vatnsskarði,
þar sem hann lézt saddur lífdaga
25. júlí 1875. Ég kom þar einnig
og naut þess að horfa yfir Skaga-
fjörðinn frá þessum ágæta sjónar-
hóli. En það væri að bera i bakka-
fullan lækinn að lýsa Brekku-
húsunum — eða öllu heldur
tóftunum þar. Þess í stað skal
vfsað á hina ítarlegu og ágætu
grein Hannesar Pétursson um
Brekkuhúsin, sem birt er hér i
blaðinu.
Timinn hefur sléttað yfir mann-
virkin frá dögum Hjálmars; á efri
árum hans lá leið hans úr einu
moldargreninu i annað og bráðum
verður aðeins dökkgræn þúst á
hólnum, þar sem beitarhúsin frá
Brekku stóðu. Þannig grær grasið
að lokum yfir slóð mannsins —
eða eins og erlendur skáldbróðir
Hjálmars sagði löngu siðar:
„Ég er gras
og ég græ yfir sporin þín. . .“
Þarmeð lýkur göngunni í slóð
Hjálmars. Ég geng út úr tóftinni,
sem enn ilmar af mold og torfi. Á
hvanngrænum blettinum fyrir
framan stendur folaldsmeri á beit
— og leirljóst hestfolald, sem iðar
af lffi og fjöri.
Leiði Hjálmars Jónssonar og minnisvarði i Miklabæjarkirkjugarði.
Hoimildir: Æviágrip, þæltir og sagnir eftir Finn Sigmundsson. Formáli um
Hjálmar eftir Jónas Jónsson f Ijóðaúrvali sem Menningarsjóður gaf út og þáttur af
Hjálmari f bókinni Konur og kraftaskáld eftir Sverri Krist jánsson.
1
Hjölmar Jönsson
SÁLARSKIPIÐ
Sálarskip mitt fer hallt á hlið
og hrekurtil skaSsemdanna,
af því það gengur illa við
andviðri freistinganna.
Sérhverjum undan sjó eg slæ,
svo að hann ekki fylli,
en á hléborðið illa ræ,
áttina tæpast grilli.
Ónýtan knörinn upp á snýst,
aldan þá kinnung skellir,
örvæntingar því ólgan vist
inn sér um miðskip hellir.
Bitur mér fyrir nesin naum,
í Naustavík hjálpar hvergi,
óláns því hrekst i striðan straum
og steyti á Smánarbergi.
Sundur þá leysir feigðar flök
og festir i jarðar iðri,
eitthvað burt flæmist öndin slök,
illverka reifuð fiðri.
Sýnist mérfyrir handan haf
hátignarskær og fagur
brotnuðum sorgar öldum af
upp renna vonar dagur.
Aðför að Böluhjönum
grein Sigurðar Ólasonar hrl, sem fyrirhuguð
var í þessu blaði, verður að bíða vegna rúm-
leysis. Hún fjallar um sauðaþjófnaðarákæruna
á hendur Hjálmari og málsmeðferðina sem
Sigurður telur með miklum endemum. Greinin
verður birt í næsta blaði.