Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1975, Blaðsíða 14

Upphaf 4. kafla Eldur í Kaupinhafn er
þannig: „Fræðimenn hafa í þeirra bókum
skráð sitthvað um þá margvíslega for-
boða sem á íslandi urðu fyrir bóluna
miklu." Síðan telur skáldið hina „marg-
víslegu forboða" upp og lýsir þeim.
Fræðimenn þeiV, sem Halldór Laxness
byggir þessar frásögur sínar á, eru höf-
undar þeirra annálshandrita, sem Hið
íslenska bókmenntafélag hóf útgáfu á,
undir nafninu Annálar 1400—1800
(Reykjavík 1922 — 1961).
Hér fara á eftir tilvitnanir, sem sýna að
Halldór Laxness hefur, eins og hann segir
sjálfur, byggt frásagnir sínar um „forboða
bólunnar miklu" á sögnum, sem þessir
fræðimenn hafa skráð í annálum, þótt
skáldið hafi beygt frásagnarstíl þeirra
undir „lögmál verksins sjálfs".
NOKKUR
FÖNG
Halldórs Laxness
í 4. kafla Eldur í
Kaupinhafn
Eftir Eirík Jönsson
I.
„Mörg teikn og fyrirburðir
gengu undan þessu mikla mann-
falli á fyrirfarandi árum: hungur
og hallæri vegna fiskloysis af
sjónum, svo fátækt fólk af vesöld
dó; rán og þjófnaður; blóð-
skammir; sundurþykkja; tví-
drægni og margt annað fáheyrt
sem og sá ógnarlegi jarðskjálfti".
(Annálar 1400—1800, IV, bindi
bls. 197 — Setbergsannáll, ár
1707.)
„Fræðimenn hafa í þeirra bók-
um skráð sitthvað um þá margvís-
lega forboða sem á íslandi urðu
fyrir bóluna miklu. Er fremst að
telja húngur og hallæri sem í
öllum landshlutum varð með
miklum mannadauða, sérflagi
meöal fátækra. Vöntun á snæri
mikil. Far við bættist rán og
þjófnaður meira en í meðallagi,
svo og sifjaspell ásamt jarð-
skjálfta fyrir sunnan land. Ýmsir
fáheyrðir hlutir líka svo“.
„Eldur, bls. 51).
II.
„A fyrirfarandi sumri eða ári ó
Eyrarbakka giftist ekkja nærri
óttræða tvítugum manni. Vildi
hún honum aftur skila
impotentiae causa, þá nærri árið
höfðu saman verið“.
(Annálar 1400—1800, IV. bindi
bls. 193 — Setbergsannáll, ár
1706.)
„A Evrarbakka giftist ein átt-
ræð rúmt tvítugum manni haust-
ið fyrir bólu, og vildi honum
aftur skila um vorið impotentiae
eausa“.
(Eldur, bls. 51).
III.
„18. Maii sáust 7 sólir í einum
hring nálægt sjálfri sólunni“.
(Annálar 1400 — 1800, IV.
bindi, bls 208 — Setbergsannáll,
ár 1710).
„A sautjánda majus sáust sjö
sólir".
(Eldur, bls. 51).
IV.
„A sama mánuði fæddi ær ein
lamb vanskapað í Bakkakoti í
Skorradal, svo stórt að vexti sem
þriggja vikna gamalt, með svíns-
höfði og svínshári. Það vantaði
efri skoltinn upp undir augna-
staðinn. Ilckk svo tungan Iangt
fram yfir kjálkana. Voru þeir
lausir frá hausskelinni, og sást
engin mynd til augnanna nema
skinnið eins og annarstaðar.
Eyrun síð sem á dýrhundi, en
fram úr hausskelinni hékk álíka
sem ærspeni iítill og var t,at þar
á“.
(Annólar 1400—1800. IV. bindi,
bl. 145 — Setbergsannáll, ár
1696).
„Sama voi fæddi ær nokkur
lamb vanskapað í Bakkakoti f
Skorradal, með svfnshöfði og
svfnsburst; vantaði ePra skoltinn
uppundir augnastað, hékk svo
túngan lángt framyfir kjálkana
og voru þeir lausir frá höfuð-
skelinni og sást ekki mynd til
augna; eyru síð sem á dvrhundi,
en framúr hausskelinni hékk ær-
speni lítill og gat þar á. Heyrðist
lambið greinilega mæla þá
fæddist þessi orð segjandi: mikill
er andskotinn í börnum vantrúar-
innar“.
(Eldur, bls. 51—52.)
Setningin, sem Ilalldór Laxness
bætir við þessa annálssögn og læt-
ur lambið nýfædda mæla, er all
vídalínsk. Til samanburðar má
benda ó orð Jóns Vfdalíns í pré-
dikun hans á fyrsta sunnudegi í
föstu. „Þetta eru kraftaverk and-
skotans, er hann verkar í börnum
vantrúarinnar“.
(Jón Vídalín, Vídalínspostilla,
Reykjavík 1945, bls. 224.)
V.
„Sú fregn hefur borist að ó
Kirkjubæjarklaustri á fyrirfar-
andi vetri hefði klausturhaldar-
anum með öðrum manni heyrst,
hver um vökutíma með honum út
í kirkju gekk, að emjað væri und-
ir þeírra fótum í kirkjugarðinum,
hvar sem um hann gengu, og líka
kringum þá“.
(Annálar 1400— 1800, IV.
bindi, bls 197 — Setbergsannáll,
ár 1707).
„Sú fregn barst frá Kirkjubæjar-
klaustri vetur fyrir bólu, að
klausturhaldarinn heyrði ásamt
öðrum manni sem gekk með
honum i kirkjugarði um vöku-
tíma, að emjað var undir þeirra
fótum“.
(Eldur, bls. 52.)
VI.
„Höfðu krákur og krummar og
aðrir fuglar ógnarlegan rifrildis-
gang í loftinu“.
(Annálar 1400 — 1800, III.
bindi, bls. 31— Vatnsfjarðar-
annáll elsti, ári 1485).
„í Kjalarnessþingi rifrildis-
gangur í lofti“.
(Eldur, bls. 52.)
VII.
„Um haustið bar til ó Skagafirði,
af Höfðaslrandar fiskimönnum,
er reru, var soddan skata úr sjó
dregin, að þá hún var uppkomin í
skipið, þá emjaði hún með hó-
hljóðum og hrinum, og jafnvel
þegar hún var sundur skorin til
skipta í fjörunni, þá hljöðaði og
emjaði hvert eitt stykkið með
sama móti og jafnvel þá þau voru
borin heim til húsa og bæja, hvar
fyrir því var öllu aftur í sjó
kastað“.
(Annálar 1400 — 1800, IV.
bindi, bls 265 — Sjávarborgar-
annáll, ár 1634.)
„I Skagafirði var ein soddan
skata úr sjó dregin, að þá hún var
upp komin í skipið tók hún að
emja með háhljóðum og hrinum,
og jafnvel þegar hún var skorin
til skipta í fjörunni þá æpti og
emjaði hvert eitt stykki með
sama móti, meira að segja eftirað
stykkin höfðu verið heim borin
til liúsa héldu þau áfram að emja
og, t'Vjúða hvert í sínu lagi, svo því
var öllu aftur í sjó skilað".
(Eldur, bls. 52).
VIII.
„Síðan sá eg 2 menn á norðurlopt-
inu á heiðskírum himni hvorn hjá
öðrum. Báðir voru á síðkjólum og
horfðu hvor til annars. Svo sá ég
nokkra menn, 10 eða 12; einn,
sem var mitt á milli þeirra, var
næsta ypparlegur ásýndar, á
björtum klæðum síðum! hann var
í stærra lagi, horfði til útsuðurs.
Ilér eptir sá eg 2 menn; báöir þeir
voru á kápum og spásseruðu eða
sem gengu um gólf á norðurlopt-
inu“.
(Annálar 1400 — 1800, II. bindi
bls. 464 — Kjósarannáll, ár 1634.)
„Menn í Ioftinu".
(Eldur, bls. 52.)
IX.
„Á sumri þessa árs varp hani einu
eggi í Fjalli á Skeiðum og eggið
fundu börn þrjú og og brutu, en ú
skurninni var pressað soddan
dökkt mark, sem hér stendur með
dalverpi fyrir öllu markinu:
(ath. tákn í grein IX.)
n t retrorsum signum Saturni,
n t ömniurn rerum vicissitudo
veniet. )“.
(Annálar 1400 — 1800, IV.
bindi, bls. 265 —
Sjávarborgarannáll, ári 1634).
„Og er loks að uppteikna um það
egg er hæna verpti á Fjalli á
Skeiðum, þar greinilega sást
áprentað nokkurt dökt mark, scm
var það öfuga Saturni mark
meinandi omnium rerum vicissi-
tudo veniet".
Samkvæmt þessum annálatil-
vitnunum urðu allir þessir „for-
boðar“ nema einn, fyrir daga
bólunnar ntiklu 1707. Sá fyrsti
árið 1485, eða 222 árum fyrr. Sá
síðasti 3 árum eftir bólu. Varla
verða þó atburðir, sem eiga að
hafa orðið árin 1485, 1634, 1696 og
1710 taldir „forboðar“ bólunnar
1707. En Halldór Laxness slær
þann varnagla sem dugir. Aftan á
titilsíðu bókarinnar segir hann:
„Einsog í tveim fyrri bókum er
„sagnfræðin" einnig i þessari
beygð undir lögmál skáldverks-
ins“.
Rétt er að benda á, að ef til-
vitnanirnar I. — IX. í Eldur í
Kaupinhafn, hér á undan, eru
lesnar sem samfellt lesmál,
kemur fram samfelldur texti í
Eldur í Kaupinhafn, sem tekur
yfir alla blaðsíðu 51 og blaðsíðu
52, að neðstu greinarskilum.
Lýsing Ilalldórs Laxness í Eld-
ur í Kaupinhafn, á því hvernig
bólan lék íslendinga, svipar mjög
til frásagnar Setbergsannáls um
þann atburð, en er í mun knapp-
ara formi. Hér fara á eftir tilvitn-
anir, sem sýna þessi tengsl.
„Á þessu sama áðurnefnda ári og
sumri kom út hingað til íslands á
Eyrarbakkaskipi, bví sem seinna
kom, bólan, og varð þar í nánd
mikið mannfall, og höföu þá liðið
36 ár frá þeirri bólu, sem síðast
gekk hér á landi. Á Eyrarbakka
dóu 2 konur og einn karlmaður úr
þessari bólu, sem þá fyrri fengið
höfðu. Eyddust 3 hjáleigur á Eyr-
arbakka. 1 einni lifði eftir 8 vetra
gamalt barn. Peningur varð ekki
mjólkaður á bæjum nokkrum, og
barst sú fregn, að 40 manneskjur
um alþingistímann væri þá á Eyr-
arbakka og þar í nánd
burtsofnaður.
Á þessu sumri frá þvi í Junio
stóð yfir það mikla mannfall úr
þessari stóru bólu, sem margir
héldu að pest fylgt hefði. Voru
víða 30 manns í einu eða á einum
degi við kirkju jarðaðir, nefnilega
Kálfatjarnarkirkju á Vatnsleysu-
strönd, . .. Við Ingjaldshólskirkju
200 manns, við Fróðárkirkju 100
manns. . . . Iljón mörg fóru þá
bæði í eina gröf. ... Sumir misstu
öll sín börn þó mörg ætti, margir
nær því öll sin systkin. . ..
Fimmtugir og yngri burt-
kölluðust, því margt fólk hafði þá
fyrri bólu ei fengið. Margir
brjáluðust á vitsmunum, urðu
ofsterkir, . . . Flestallt það
aldraða og örvasa fólk lifði eftir
af körlum og konum, en það
yngra hraustasta og mannburða-
bezta fólkið úr valið. Ungbörn
dóu ekki mörg allvíða. Sumir
misstu sjónina, margir á öðru
auga og margir lágu í kör lengi
eftir.
í Borgarfjarðarsýslu önduðust
úr þessari stóru bólu 930 manns,
en prestar i Skálholtsstipti, aö
frátekinni Múlasýslu, önduðust
23, ... I Hólastipti deyðu í
bólunni 15 prestar".
(Annálar 1400 — 1800 IV.
bindi, bls. 195—197 — Setbergs-
annáll, ár 1707.)
„Þegar bólan mikla kom í landið
voru þrjátíu ár liðin frá því
sfðasta bóla hafði geisað og
fimtíu sfðan næstnæsta bóla var“.
(Eldur, bls.'52)
„Kom veikin út á kaupmanns-
skipinu við Eyrarbakka um vorið
nær fardögum og voru eftir viku
aleyddar þrjár hjáleigur þar í
plássinu, og í þeirri fjórðu lifði
eftir eittsaman sjö vetra jöð, en
peningur varð ekki mjólkaður.
Eftir tíu daga voru fjörutíu
manns burtsofnaðir f þessu
fátæka plássi.
Þannig hélt mannhrunið áfram.
Stundum voru jarðaðir þrjátíu
mcnn í einu við litla kirkju. t
fjölmennum sóknum sofnuðu tvö-
hundruð manns og þar yfir;
einninn hrundi kennidómurinn
og varð ekki embættað. Hjón fóru
niörg í eina gröf, sumir mistu
börn sín með tölu og fvrir kom að
fábjáninn stóð einn uppi í störum
systkinahópi Margir urðu
ofsterkir eða brjáluðust á vits-
mununum. Mest burtkallaðist af
ðfimtugu, hið yngra hraustasta og
mannburðarmesta fólk, en liföu
aldraðir og örvasa. Fjöldi misti
sjón eða heyrn aðrir lágu í kör
leingi eftir“.
(Eldur, bls 53—54.)
1 þessum kafla segir Halldór
Laxness einnig frá veislu sem
danskri alþvðu var haldin á
krýningardegi nýs konungs. Frá-
sögn hans er mun stuttorðari en
frásögn f Ilftardalsannál af sams-
konar atburði. Þó eru þessar tvær
frásagnir ekki með öllu ólíkar.
Verða þær þvf raktar hér.
„Eptir máltfðina, nær klukkan
var hér um 7 um kveldið, var á
stórum flutningsvagni færður
heill uxi, steiktur, með margslags
fugla og 'villibráð uppstoppaður
og heitur, yfir slotsplássið yzt á
garðinn. Þar voru og uppreistir
tveir forkostulegir stólpar, á
hverjum sátu 2 forgylltir svanir,
en fram af þeirra nefjum rann
bæði rautt vfn og hvftt um
nokkrar stundir. Þetta hvort-
tveggja, ásamt öðrum vistum, var
gefið almenningi og bænunum til
snæðings, svo af þeim át og drakk
hver scm kunni og hann náði til,
jafnvel með blóðugum fingrum,
þá fengið höfðu nokkuð í koll-
inn“.
(Annálar 1400 — 1800, II.
bindi, bls. 648 — Hftardalsannáll,
ár 1731).
„Þegar Arnas Arnæus kom aftur
til Kaupinhafn höföu þau tfðindi
orðið þarflandi að vor þáverandi
herradómur lá á hans börum, en
þeir stóru voru að búa sig til að
krýna þann nýa. Alþýðan fékk
bæði súpu og steik ásamt öli og
rauðvfni þará torginu fyrir utan
slotið krýningardaginn".
(Eldur, bls 54.)
Að lokum skal bent á, að
nokkur tengsl virðast vera á milli
hluta af þessum kafla og ævisögu
Árna Magnússonar eftir Finn
Jónsson prófessor. En, eins og
kunnugt er, er Árni Magnússon
fyrirmynd Halldórs Laxness að
Arnas Arnæusi sögunnar.
„En frá þessum tfma er það sýni-
legt, að Árni var ekki í náðinni
hjá Gyldenlöve Áður höfðu til-
lögur hans verið þegnar af stjórn-
inni með velvilja og hún fór eftir
þeim til gagns fyrir landið. En nú
var skift um; nú var umsóknum
hans neitað hvað eftir annað,
honum var neitað um leyfi til að
koma til Khafnar og á alla lund
var honum gert til miska. Tillög-
Framhald á bls. 16