Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1976, Qupperneq 14
Skáldsaga Halldórs Laxness, Sjálfstætt
fólk, kom út í tveimur bindum árin 1934 og
1935. Þá þegar upphófust miklir reiöilestrar
yfir sögunni og höfundi hennar í fletum
sveitum landsins. Viötökum þeim, sem Sjálf-
stætt fólk fékk á þessum tfma, hefur Halldór
Laxness lýst m.a. á þessa leið. „Þeir fáu
sérvitríngar sem báru blak af bókinni á fs-
landi voru hrakyrtir af áhrifamönnum og
úthrópaðir af almenníngi.“ (Skáldatími, bls.
208; Sjálfstætt fólk, þættir úr ævi bókar.)
Blöð og tímarit þessara ára fóru ekki var-
hluta af þeirri tjáningarþörf sem greip um
sig við útkomu bókarinnar. Þar
geisaði heilagt stríð. Fyrir kom jafn-
vel, að ritdómari líkti öðrum ritdómara við þá
persónu í Sjálfstæðu fólki, sem hann taldi
leiðast að líkjast. Það er „alveg eins og Rauðs-
mýrarmaddaman hefði sagt það11, sagði einn
ritdómari um skrif annars. Og hefur þá
væntanlega átt við að þau líktust hinni frægu
ræðu sem Halldór Laxness lætur skáld-
konuna á Útirauðsmýri flytja í brúðkaupi
Bjarts og Rósu. Enda vissu þá fáir, að brúð-
kaupsræða skáldkonunnar er tekin að nokkru
orðrétt úr greinum í Hlín, ársriti Sambands
norðlenskra kvenna.
I greín, sem dr. Stefán Einarsson skrifaði
um Halldór Laxness í Tímarit Þjóðræknis-
félags íslendinga, mun það fyrst hafa komið
fram á prenti, að brúðkaupsræða skáldkon-
unnar er tekin úr greinum I Illín. Dr. Peter
Hallberg segir í bók sinni um skáldverk
Ilalldórs Laxness, IIús skáldsins I., að ræðan
sé tekin úr tveimur tilteknum greinum í
Hlín. Hið rétta er, að ræðan er tekin úr
þromur greinum í Hlín. Greinarnar eru
þessar: „Verðleikar bændastöðunnar. Erindi
flutt á búnaðarfjelagsafmæli að Núpi í Dýra-
firði.“ Undirritað „H.G.“, Hlín 13. árgangur
1929, bls. 112—116, „Samúð. Tileinkað
„IIlín“, af austfirskri konu.“ Undirritað
„Austfirsk kona“, og „Móðir, kona meyja.
Erindi flutt að Hvítadal í Dalasýslu 28. júlí
1929 af Sveini Gunnlaugssyni skólastjóra í
Flatey. Tileinkað konum í Dölum.“ Hlín 14.
árgangur 1930, bls. 96—107.
Hér á eftir verða rakin dæmi um tengsl
milli ræðu skáldkonunnar og fyrrnefndra
greina.
I.
' „Mikill munur er á uppeldi
kaupstaða- og sveitabarna. Þegar
kaupstaðabarnið fer að geta
vappað úti, þá er oftast ekki
annar leikvöllur til fyrir það en
rykug eða forug gatan... Barnið
þekkir ekki þann frið, sem móðir
náttúra veitir,..., og meðan hann
ekki finst, er andanum svalað
með augnabliks nýungum. —
Hvað er eðlilegra en að slíkt móti
hverflynda augnabliksmenn, er
mest hugsa um útlit Ifkama og
fata og finna augnabliksfró í
heimskulegri tísku og öðrum
lítilsverðum tilbreytingum. —“
(Hlín 1929, bls. 113. Úr „Verð-
leikar bændastöðunnar.“)
,,Hún sagðist vera fædd með
þeim ósköpum að geta aldrei látið
neitt tækifæri gánga úr greipum
sér til þess að Iofa verðleika
bændastöðunnar,...
Kaupstaðafólkið kvað frúin
aungva hugmynd hafa um þann
frið er móðir náttúra veitir, og
meðan sá friður er ekki fundinn
er andanum svalað af augnabliks-
nýúngum. Hvað er eðlilegra en að
slíkt móti hverflynda augnabliks-
menn, er hugsa mest um út'Iít
líkama og fata og finna augna-
bliksfró í heimskulegri tísku og
öðrum litilsverðum tilbreytíng-
um?“ (Sjálfstætt fólk, II. útgáfa,
bls. 27.)
II.
„En sveitabarnið kemur út á
gróna völlu, í hreint og tært and-
rúmsloft, og um leið og það andar
að sjcr, streymir óþekt lífsafl um
líkama og sál. — Friðurinn, sem
rfkir í náttúrunni, gerir skapið
rólegt og staðlynt. — Skrúðgrænt
grasið, glifofið blómum undir fót-
unum vekur fegurðartilfinningu,
næstum lotningu, þægilegt er að
hvflast í því, ilmurinn er angandi,
kyrðin unaðsleg.“ (Illín 1929, bls.
113. Úr „Verðleikar bænda-
stöðunnar.“)
„En sveitamaðurinn, hann
kemur út á gróna völlu í hreint og
tært andrúmsloft, og um leið og
hann andar þvi að sér streymir
óþekt lffsafl um líkama og sál.
Friðurinn sem ríkir i náttúrunni
gerir skapið ósjálfrátt rólegt og
glaðlynt, skrúðgrænt grasið glit-
ofið blómum undir fótum hans
vekur fegurðartilfinníngu, næst-
um lotníngu, þægilegt er að
hvílast í því, ilmurinn er ángandi,
kyrðin unaðsleg.“ (Sjálfstætt
fólk, II. útgáfa, bls. 27.)
III.
„Brckkurnar, lautirnar,
hlíðarnar, fossarnir og fjöllin
„RÖSA-
LUNDUR
FÁTÆKTAR-
INNAR"
FONG
HALLDÓRS LAXNESS
í ræðu skáld-
konunnar á
/
Utirauðsmýri
Eftir Eirík Jónsson
verða æskuvinir, sem aldrei
gleymast. ... Þau eru tfguleg og
svipmikil sum fjöllin okkar. Fátt
mun hafa haft dýpri áhrif á
hjarta ykkur en einmitt hreinn
og tfgulegur svipur þeirra. Þau
veita okkur skjól í dölum sfnum,
og benda okkur með því á að veita
einnig skjól öllum þeim, sem eru
lægri vexti og minni máttar en
við sjálf." (Hlín 1929, bls. 114 Úr
„Verðleikar bændastöðunnar.")
„Brekkurnar, lautirnar,
fossarnir og fjöllin verða æsku-
vinir sem aldrei gleymast. Þau
eru tiguleg og svipmikil sum
fjöllin okkar. Fátt mun hafa haft
öllu dýpri áhrif á hjarta ykkar en
einmitt hreinn og tfgulegur
svipur þeirra. Þau veita okkur
skjól I dölum sinum og benda
okkur um leið á að veita einnig
skjól öllum þeim sem eru lægri
vexti og minni máttar en við
sjálf.“ (Sjálfstætt fólk, II. útgáfa,
bls. 27.)
IV.
„Hvar er unaðsælli frið að
finna en f kyrlátum, blómsælum,
fjalldölum, þar sem blómin þessi
engilaugu, ef jeg mætti svo að
orði kveða, benda til himins og
bjóða mönnum að krjúpa frammi
fyrir almættinu, fegurðinni,
viskunni og kærleikanum. Alt
þetta er voldugt og víðfaðma, cn
gctur þó búið I einasta smáblómi.
Það er ekki einskisvert að verða
fyrir svona áhrifum." (Hlín 1929,
bls. 114. Úr „Vcrðleikar bænda-
stöðunnar.“)
,,Hvar, spurði skáldkonan, er
unaðsælli frið að finna en í kyrlát-
um blómsælum fjalldölum, þar
sem blómin, þessi eingilaugu, ef
ég mætti svo að orði kveða, benda
til himins og bjóða mönnum að
krjúpa frammi fyrir almættinu,
fegurðinni, viskunni og kær-
leikanum?
Já, sannarlega er alt þetta vold-
ugt og víðfaðma.
Konan sagði að það væri ekki
einskisvert að verða fyrir svona
áhrifum." (Sjálfstætt fólk, II. út-
gáfa, bls. 27—28.)
V.
„Það þótti drengilegt á miðöld-
unum að vernda lítilmagnann.
Ilvf skyldi það ekki þykja svo
enn? En Iftilmagna getum við
kallað alla þá, sem eru minni
máttar en við sjálf, eða þurfa
skjóls að Ieita undir okkar vernd.
Gegningar, eða hirðing
búpenings að vetrinum cr göfugt
starf.“ (Hlín 1929, bls. 114 — 115.
Úr „Verðleikar bændastöðunn-
ar.“)
„Það þótti dreingilegt á miðöld-
unum að vernda lítilmagnann,
sagði hún. Hví skyldi það ekki
þykja enn? Lítilmagna vildi hún
nefna alla sem eru minni máttar
en við sjálf og þurfa skjóls að
leita undir okkar vernd. Gegníng-
ar eða hirðíng búpeníngs að
vetrinum er göfugt starf." (Sjálf-
stætt fólk, II. útgáfa, bls. 28.)
VI.
„Fjósamenn og fjármenn fara
snemma á fætur á morgnana út í
kuldann, já oft út f grimdarfrost-
bylji, til þess að vitja um mál-
leysingjana f húsunum. En þeir
kveinka sjer ekki. Samúðin knýr
þá áfram ogfrostb.vlurinn hcrðir
þá og stælir. Þeir finna hjá sjer
þrótt, sem þeir ekki þcktu áður.
Það vaknar hjá þeim hetjulund
við að strfða við storminn, og
þeim hlýnar um hjartaræturnar
við þá hugsun að leggja á sig
erfiði umkomulcysingjunum til
góðs. — Svona er sveitalífið. Það
er besta uppeldisstofnun þjóð-
anna, og bændurnir bera sveita-
menninguna á herðum sjer....
Iljá þeim situr forsjál alvara í
öndvegi, landi og lýð til bless-
unar.“ (Hlín 1929, bls. 115. Úr
„Verðleikar bændastöðunnar.")
„Fjármaðurinn fer snemma á
fætur á morgnana útí kuldann til
þess að vitja um málleysíngjana i
húsunum. En hann kveinkar sér
ekki, sagði hún. Samúðin knýr
hann áfram. Frostbylurinn herðir
hann og stælir. Hann finnur hjá
sér þrótt sem hann þekti ekki
áður. Það vaknar hjá honum
hetjulund í stríðinu við storminn,
honum hlýnar um hjartaræturnar
við þá hugsun að leggja á sig
erfiði umkomuleysíngjunum til
góðs. Svona er sveitalífið fagurt.
Það er hin besta uppeldisstofnun
þjóðarinnar. Og bændurnir bera
sveitamennínguna á herðum sér.
Hjá þeim situr forsjál alvara í
öndvegi landi og lýð til
blessunar.“ (Sjálfstætt fólk, II.
útgáfa bls. 28.)
VII.
„Vmsir ykkar kannast við
trúarbrögð Persa. Þeir trúðu því,
að guð ljóssins og guð myrkursins
ættu í sífeldum ófriði, og
mönnum bæri að styrkja Ijóssins
guð í baráttunni með því að yrkja
akra og vinna að jarðabótum. Það
er einmitt þetta, sem bændurnir
gera. Þeir eru að hjálpa guði, ef
svo mætta að orði kveða, vinna
með guði að uppeldi jurta, dýra
og manna. Göfugra starf er ekki
til á jörðu hjer.“ (Hlín 1929, bls.
115. Úr „Verðleikar bænda-
stöðunnar.")
„Ég veit ekki hvort þig kannist
við trúarbrögð persa.
Þessi þjóðflokkur trúði því að
guð ljóssins og guð myrkursins
ættu I sífeldum ófriði, og
mönnum bæri að styrkja ljóssins
guð í baráttunni með því að yrkja
akra og vinna að jarðabótum. Það
er einmitt þetta sem bændurnir
gera. Þeir eru að hjálpa guði, ef
svo mætti að orði kveða, vinna
með guði að uppeldi jurta, dýra
og manna. Göfugra starf er ekki
til á jörðu hér.“ (Sjálfstætt fólk,
II. útgáfa, bls. 28.)
VIII.
„Og þið bændur og búalið, sem
oft eigið annríka og hvfldarlitla
daga. Verið ykkur þess meðvit-
andi hve gott og göfugt verk þið
eruð að vinna. Jarðyrkja vkkar er
samstarf við sjálfan skaparann og
hann hefur velþóknun á því. En
gleymið aldrei að það er hann,
seni ávöxtinn gefur.“ (Illín 1929,