Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1976, Blaðsíða 11

Friedrich Engels ullarverksmiBjueigandi og kommúnisti var mdttarstoBin i lifi
Karls Marx. ávallt viBbúinn meB fjárhagshjálp sem hann hlaut þó takmark-
aBar þakkir fyrir. Hér eru þeir Engels og Marx í gönguferB á götu í
Manchester.
Friedrich Engels var sonur auBugra foreldra en gerBist kommúnisti. Engels
hafði mikiS yndi af borgaralegu sporti svosem hefBbundnum breskum
refaveiBum. Sem verksmiSjueigandi sleppti hann engu tækifæri til fjárgróSa.
En sérhver vottur um hrun á peningamarkaSnum vakti ánægju hans og von
um byltingu.
hann glaður að stjórn hans upp
frá því.
Foreldrar Engels voru ofsa-
trúarfólk. Engels ofbauð trú
þeirra Hann dreymdi um mildan
og kærleiksríkan kristindóm.
Þegar hann var í kaupmannslæri
í Bremen reit hann foreldrum sín-
um á þessa leið: „. .. ég fer með
bænir daglega. Eg bið sýknt og
heilagt um réttlæti og sannleik.
En trúarkenningar ykkar get ég
ekki tileinkað mér“. Heima i
Wuppertal (hann uppnefndi bæ-
inn Muckertal, sem merkir
„hræsnisdalur") hafði hann
barna- og öldungaþrælkun fyrir
augunum í uppvextinum. Það var
þá alsiða, að sex ára gömul börn
ynnu í kolanámum og þótti
Engels illt til að vita. „Þau anda
að sér meira kolaryki en súrefni,"
sagði hann. Honum ofbauð þræl-
dómurinn og ranglætið, sem
alþýða manna sætti. Hann þráði
mannúðarríki á jörðu. En hann
varð snemma úrkula vonar um, að
trúarbrögðin væru nokkurs
megnug í því efni. Hann beindi
þvi sjónum að daglegum veru-
leika manna og lögmálum hans.
Þegar þeir Marx hittust kom i
ljós, að þeir höfðu verið að fást
við svipuð efni og komizt að
sviþuðum niðurstöðum.
En ólíkar ástæður höfðu rekið
þá félaga til að leggja fyrir sig
þjóðfélagsmál, enda voru þeir
ekki líkir að gerð. Það var rang-
lætið I heiminum, sem gerði
Engels að kommúnista. Marx varð
hins vegar kommúnisti af bók
lestri, enda var hann alla tíð
fræðimaður um fram annað.
Engels leit þannig á kommúnis-
mann, að hann væri eina leiðin til
þess að sætta menn við umhverfi
sitt og sjálfa sig. Upphafleg
ástæða Engels var einlæg um-
hyggja fyrir verkalýðnum. Marx
hafði öllu kuldalegri ástæður.
Óþarfi mun að hafa orð á ást hans
á verkalýðnum. Hann var að
koma upp fjarstýrðu allsherjar-
stjórnkerfi á pappírnum. Menn
voru aðeins nauðsynleg peð í því
kerfi.
Til eru svör, sem þeir félagar
rituðu í spurningakver, sem dæt-
ur Marx áttu og settu gjarnan
fyrir gesti. Lýsa svörin vel munin-
um, sem var á höfundum þeirra.
Fyrst var spurt hver væri lofs-
verðastur mannkostur. „Hispurs-
leysi“, svaraði Marx. „Glaðlyndi",
sagði Engels. Það var spurt, að
hverju væri mestur styrkur.
„Karlmannsdug", svaraði Marx,
en Engels: „Að því að vera sjálf-
um sér nægur“. Þá var spurt um
mikilvægastan eiginleika þess, er
svaraði. Marx kvað mikilvægasta
eiginleika sinn þann, að hann
væri „þrautseigur við verk“. „Að
vilja vita allt til hálfs“, sagði
Engels. Svo var spurt, hvað menn
teldu, að verst gæti hent þá. Sagði
Marx, að það væri kúgun, en
Engels kvað það sé mesta ógn
standa af því að fara til tann-
læknis. Nú var spurt, hver væri
mesta ánægja manna. „Barátta",
svaraði Marx. „Chateau Margaux
1848“, sagði Engels. Hann kunni
vel að meta góð vin og hefur þetta
verið úrvalsárgangur. Loks var
spurt um kjörorð. „Haltu þinu
striki, en leyfðu hinum að tala",
sagði Marx. „Taktu lífinu létt“,
svaraði Engels.
Og það gerði Engels jafnan þeg-
ar færi gafst. Eftir uppreistina
1848 hafði orðið ófriðvænlegt í
Þýzkalandi. Engels tók sig þá upp
og hélt á skemmtilegri slóðir. Lét
hann ekki staðar numið fyrr en i
Búrgundarhéraði í Frakklandi.
Þar settist hann að og hóf ljúft lif
við sæt vín og félagsskap fagurra
kvenna Arió áður hafði hann ver-
ið i París um tíma fyrir Marx vin
sinn. Átti Engels að reyna að
bregða fæti fyrir Proudhon, sem
Marx taldi standa sér fyrir þrif-
um. Líkaði Engels erindisrekstur-
inn hið bezta og ritaði hann Marx
svolátandi: „... ég hef tekið upp
dálítið óvirðulega lifnaðarháttu
hérna. Verkefnið hefur i för með
sér nokkurn glaum. Kunnings-
skapur við kvenfólk getur lika
komið að margvíslegu gagni". Síð-
ar segir hann það sitt eftirlæti um
þessar mundir „að hella pólitiska
andstæðinga kengfulla". Ágúst
Bebel sagði einhvern tíma um
Engels/að hann ætti það líkt með
Lútheri, að „konur og vin væru
honum krydd lífsins". Hann lét
sig og aldrei skorta það.
Vegna veikinda gat Marx ekki veriS
viS jarSarför konu sinnar, sem and-
aSist ðriS 1881 af völdum lifrar-
krabba. ViS jarSsetninguna flutti
Engels hjartnæm kveSjuorS, en frú
Jenny hafSi ávallt hataS hann og
taliS hann hinn „illa anda 1 lifi
Karls."
Friedrich Engels var sem sé
glaðlyndur maður. Þó lék hann
ekki ævinlega á als oddi. Hann
átti það til að veróa uppstökkur
og hrutu honum þá stundum stór
orð af munni. Við Marx var hann
þó oftast ljúfur og kátur og er það
vissulega nokkurrar aðdáunar
vert. Eins og áður hefur verið
sagt má ætla, að illa hefði farið
fyrir Marx, ef Engels hefði ekki
notið við, því hann framfærði
Marx að miklu leyti í fjöldamörg
ár. Hlaut hann þó ekki alltaf mikl-
ar þakkir fyrir og stundum alls
engar. Oft fékk hann ekki nema
kvittanir á borð við þessar: „...
hef móttekið þessi 10 sterlings-
pund“ og „... móttekið 5
sterlingspund". Marx var margt
betur gefið en þakklætiskennd.
Hann var hins vegar ólatur að
skrifa, ef hann þurfti einhvers.
Voru Engels alltaf að berast
þvílíkar orðsendingar sem þessar:
„. .. þú verður að senda mér fyrir
ferðakostnaði og nokkra shillinga
umfram það til að skilja eftir hjá
konunni" og „Mig langar að vera i
Brighton í vikutíma og þætti mér
gott ef þú sendir mér fyrir uppi-
haldinu“.
Engels varð ævinlega við bón-
inni. Það olli honum stundum
nokkrum örðugleikum, en hann
hafði jafnan einhver ráð. Studdi
hann Marx þannig skilyrðislaust
alla ævi. Var hann Marx svo
tryggur, að hann mátti aldrei
heyra um hann styggðaryrði stórt
eða smátt, hvaö þá, að hann léti
sér sjálfur slíkt um munn fara.
Eru satt að segja fá dæmi um
jafneinlæga vináttu og mikla
tryggð. Væri gaman ef þessar til-
finningar hefðu verið gagnkvæm-
ar.
En svolitill vafi leikur á um
það. Þegar Marx lézt brenndu
dætur hans „af mikilli
nákvæmni" mörg bréf, sem farið
höfðu milli foreldra þeirra. 1 þess-
um bréfum öllum var Engels get-
ið þannig að það hefði „getað
sært hann eða móðgað“. Virðist
svo, að dætur Marx hafi haft gilda
ástæðu til að gefa eldinum þessi
bréf.
Það mun ekki ofsagt, að Jenny
Marx lagði hatur á Engels. Taldi
hún hann „illan anda“ manns
sins. Mestan viðbjóð hafði hún á
„lauslæti" Engels; það var óvigó
sambúð hans við Mary Burns og
síðar Lizzy Burns, systur hennar.
Engels kvæntist Lizzy raunar
skömmu fyrir lát hennar, og það í
kirkju meira að segja, þótt hann
kvæðist gersamlega guðlaus. En
Jenny Marx þvertók fyrir það að
verða við hjónavigsluna.
Jenny hafði 'lengi neitað að
hitta Engels á fundum
kommúnista, ef Mary Burns var
með honum. Var hún svo hörð á
meiningunni, að þá er hún reit
endurminningar sínar þakkaði
hún Lion Philips, frænda Marx,
fyrir peninga, sem hann hafði
sent þeim hjónum endrum og
eins, en vék ekki orði að því, að
Engels hafði haldið þeim á floti
áratugum saman.
í bréfum þeim frá Jenny til
Marx, sem dætur þeirra brenndu,
hefur vafalaust staðið sitthvað
misjafnt um Engels. En dæturnar
eyðilögðu líka bréf frá Marx. í
þeim bréfum hefur Marx líklega
látið eftir sér að hreyta ónotum
um Engels. Af gremju átti Marx
nóg. Jós hann henni út af örlæti
hjartans alla tið og væri satt að
segja undarlegt, ef Engels hefði
farið alveg varhluta af henni.
Einu sinni reiddist Engels Marx
ilia. Það var þegar Mary Burns
lézt. Þá skrifaði Engels Marx, vini
sínum, tíðindin og var harm-
þrunginn að vonum. Marx gafst
nú færi að láta í ljós vinarþel sitt
og innilega samúð. Hann ritar á
þessa leið: „Fréttin um lát Mary
kom mér alveg á óvart. Hún var
mjög hóglát stúlka, glaðlynd og
auðsveip þér“. Það var allt og
sumt. Siðan sneri Marx sér að því
að rekja fjárhagsraunir sínar og
voru þær miklar eins og fýrri
daginn.
Það var engin furðaþótt Engels
rynni í skap. Hann skrifaði Marx
heldur stuttaralegt bréf. Þar seg-
ir svo: „Alvarlegir atburðir i lífi
mínu svo og kuldalegt bréf þitt
ollu því, að ég svaraði þér ekki
fyrr. Fráfall Mary fékk ákaflega
mikið á mig. En allir vinir mínir
og kunningjar hafa sýnt mér
furðu mikla vinsemd og skilning.
Hins vegar fannst þér þetta hæfi-
legt tækifæri til að láta i ljós
kaldranalegan hugsunarhátt
þinn“.
Marx skildist þegar, að þarna
hefði sér orðið á mistök, sem
haft gætu alvarlegar afleiðingar.
Ritaði hann Engels þegar og af-
sakaði sig margfaldlega. Kvaðst
hann glataður maður án Engels,
og likti sambandi þeirra við sól og
jörð; sólin sendi jörðinni lífgeisla
sína, en Engels sendi Marx pen-
inga. Þar að auki kvað Marx sér
ómögulegt að ljúka stórvirki sínu,
Auðmagninu, ef Engels hætti að
leggja til efni í það. Hann þekkti
til verksmiðjureksturs og studdist
Marx mjög við þekkingu hans um
afstöðu verkalýðs og auðvalds i
iðnaði. Hann hafði einhverju
sinni sagt við Engels: „Menn vita
ekki hve litið ég þekki sjálfur til
þessara hluta“.
Engels tók afsakanirnar gildar.
Skrifaði hanh Marx um það og
létti Marx þá ákaflega. Engels
skrifaði m.a.: „Það gleður mig þó,
að ég missti ekki líka elzta og
bezta vin minn“. Síðan sneri hann
sér enn einu sinni að þvi að ráða
fram úr fjárhagsvanda þess elzta
og bezta.
Þannig var Friedrich Engels.
Marx nefndi hann líka gælunafni
í spmræmi við það; kallaði hann
Chitty, en það heiti er haft um
saklaus, auðtrúa börn. Marx var
sjálfur nefndur gælunafni stund-
um, en það var ekki beinlinis
tengt sakleysi; hann var kallaður
Mohr, sem þýðir blámaður.
Reyndar var Engels oftast nefnd-
ur hershöfðinginn, þegar hann
heyrði sjálfur til. Það gælunafn
hlaut hann vegna áhuga sins á
hernaði. En þegar hann var
hvergi nærri kallaði Marx hann
aftur á móti Chitty.
Marx mislikaði ýmislegt { fari
Engels og eru þess nokkur dæmi.
Hann var t.d. lítt hrifinn af þeim
ólæsu alþýðukonum, sem Engels
valdi sér til fylgilags. Ræddi Marx
í þvi sambandi um „fólk, sem
lætur ástina glepja sér gersam-
lega sýn“. Og i einu bréfi, sem
láðist að brenna hefur Marx ekki
fundið sér neitt hæfilegra bréfs-
efni en skopast að „litlu, kringlu-