Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1976, Blaðsíða 6

Fagurlega skreytt hús við Eryarlandsveg á
Akureyri.
viljað halda mér við nokkra gaiínrýnendur, sem eru
heimskunnir. En bæði í Noregi, á Norðurlöndum og
víðsvegar um heim hafa margir sótt í sig kjark og hafið;
illyrmislega gagnrýni, sbr. fyrirsögn i norsku blaði
nýlega: ,,Frá húsameistara til öskrandi byggingarljóns —
aftaka nitjándu aldar eða tímasprengja fábreytninnar. “
Og enn fremur: „Byggingarlistin í byggðum Noregs:
Framandleg, kuldaleg og sviplaus." Margar eru lýs-
ingarnar ofagrar á skýjakljúfahverfum Parísarborgar,
t.d. La Defense, þar sem rúm er fyrir 100.000 manns í 12
háhýsum Harmakvein heyrast frá London, en illa stað-
settir skýjakljúfar hafa eyðilagt svip borgarinnar. En í
því máli verður að sýkna húsameistarana. Þessi afskræmi
eru einna helzt minnismerki um hirin óhamda
kapítalisma, sem nýtir lóðirnar til hins ítrasta. Man-
hattan í New York er eitt af hinum fáu skýjakljúfahverf-
um sem hafa öðlazt sína eigin, sérstæðu og áhrifamiklu
fegurð. Gotnesku kirkjurnar voru í öllu sinu veldi og
skarti byggðar Guði til dýrðar. Manhattan hefur orðið að
lofgjörð vorra tima um hina takmarkalausu getu og
möguleika mannanna.
Það er eigin metnaður, sem hefur eyðilagt Stokkhólm,
að því er íbúarnir sjálfir segja. Það hefur verið rifið og
byggt i þrjátiu ár, og borgin er óþekkjanleg i allri sinni
endurreisn, hagsýni og hátign. ,, Við látum eyðilegging-
una og afturförina eiga sig, við sjáum, hvernig allt verður
ijótara án þess að sýna nein viðbrögð ef til vill af
vanmætti, kannski af kæruleysi eða af því að við höldum,
að þetta sé allt saman nauðsynlegt. En það er það ekki.
Það er bara það, sem stjórnmálamennirnir telja okkur
trú um.“ (Britt Arenander, Dagens Nyheter, 10.11.1974).
Húsameistararnir haf fengið að kenna á því i þessu
skrifi. En þeir eiga ekki sök á allri vesöldinni. Stjórn-
nnV'am- nn smiinóust af „Die neuc Sachiiehkeil " (svo
kölluðu Þjóðvcrjar nýtistefnuna,- eins og „Fúnkis-
stillum" hefur .crið nemdur hér. þýð.) — og otulir
húsnæðísmálasriffinnar ýttu undir verslu hvatir húsa-
meistaranna og stíluðu verkefni þeirra. Ef við hverfum
aftur til hinnar nýfrelsuðu kynslóðar húsameistara, get-
um við auk þess fundið dæmi um persónuskipti (person-
lighetsspaltning), efa og sjálfhæðni.
I því efni hef ég lært mest af danska tímaritinu
„Kritisk Revy“ (1926—1928). I hinni róttæku stefnuyfir-
lýsingu stendur: „Við leyfum okkur að efast ekki um, að
hinn innantómi glæsibragur, sem hefur einkennt keisara-
prjál hinna stóru, auðu opínberu bygginga og hinn þjóð-
félagslega uppgerðarsvip verkamannabústaðanna, muni
marka varanleg spor í menningarsögunni. . . Sem hagnýt
Iist er byggingarlistin ekki frjáls og óháð, heldur þjónn
og verkamaður í víngarði félagshyggjunnar."
Hinn frægi Poul Henningsen var hinn andlegi leiðtogi
blaðsins. Hann tekur nýtistefnu starfsbræðra sinna til
bæna og hæðist að þeim fyrir afstöðu þeirra til hinna ytri
einkenna hins snýja stíls. Um stálstólinn, sem var
tímanna tákn, segir hann miskunnarlaust, að hann sé
„ómerkilegri en ameríski ruggustóllinn og Vínar-
stóllinn". Og síðan segir hann spámannlega: „Og svo
fjarri erum við sannleikanum, að menn hins nýja tima
hafa jafnvel farið að beita nýtistefnunni til skrauts... En
hvað það er sorglegt að heyra hina nýju stefnu snökta
ástarsöngva til tækninnar, hinnar elskuðu.“ Þessi gagn-
rýni var i senn spakleg og einfeldningsleg: Skrautgirnin,
glysgirnin er eins óútrýmanleg og kynhvötin. En hún má
ekki vera laumuleg og bera vott um slæma samvizku eins
og í gervi-nýtistefnunni.
XXX
Christian Elling, hinn hugmyndaríki danski prófessor í
listsögu með borgir og bæi sem sérgrein, lofaði mér á
sinum tíma að skrifa bók um „Osló, heimsins ljótustu
borg“. (Höfundur, Henrik Groth, var um langt skeið
forstjóri eins stærsta forlags í Noregi, Cappelens forlag.
Þýð.) Því miður varð aldrei neitt af því. En ég veit, hvað
honum fannst um ráðhúsið og önnur risadellu eftirlæti
okkar. Hvernig tókst hinum frábæru húsameisturum
ráðhússins að gera það í senn tignarlegt, tilgerðarlegt,
óskynsamlegt og lítilmótlegt — sjáið til dæmis þessa
krossglugga hundruðum saman á turnunum og vélræna
staðsetningu þeirra. Þegar ráðhúsið var á sínum tíma
umiukt köngúlóarvefi af vinnupöllum, sagði einn af
húsameisturunum: „Eins fallegt og núna, verður ráðhús-
ið aldrei framar.“ En þó varð það fallegra en nýja
ráðhúsið i Bergen að minnsta kosti. Þeim, sem eru
ábyrgir fyrir þeim aðskotahlut, bæri að refsa á hinn
grimmilegasta máta.
Hið sama á ekki við um Chateau Neuf — sem mest
hefur verið hrakyrt allra bygginga í Osló. Frumkvöðlar
hennar, hinir sísigrandi húsameistarar Lund og Slaatto,
hafa nú ekki verið allir, þar sem þeir voru séðir, þegar
þeir teiknuðu þetta afskræmi byggingarlistar. Jafn and-
ríkir og gáfaðir og þeir eru, þá hafa þeir viljað færa
hinum ungu stúdentum það hús, sem þeir áttu skilið.
Þarna er nýjungastefnu fylgt svo rækilega, að öll innyfli
hússins verða sýnileg. Húsameistararnir hafa viljað sýna
allar pípurnar í húsinu, svo að við — á táknrænan hátt —
gætum fylgzt með gangi saursins gegnum skolprörin —
en það er mannleg líffærastarfsemi, sem ekki á að fela
eða dulbúa. Spegilsalurinn í Versölum hefði heldur ekki
verið hin rétta umgjörð Stúdentasamtaka vorra daga.
Þegar ég leit söfnuðinn augum síðast, líktist hann
hirðingjaflokki með loðnum, makedónskum ræningja-
höfðingjum, sem í tilefni dagsins höfðu tekið hinar
tötrum klæddu hjákonur sínar með sér.
Eða litum á byggingarlist stofnana okkar! Sjáið,
hvernig fjáðustu og hjartahlýjustu bæjarfélögin byggja
heimili fyrir hina öldruðu — með ódendanlegum gólfflöt-
um, mílnalöngum göngum og glerveggjum — sálarleg
íshús vel til þess fallin að flýta fyrir andlátí þeirra, sem
eru einmana. Kommóðan kæra með krosssaumsdúki og
myndum af barnabörnum og framliðnum forfeðrum er í
svipaðri aðstöðu og aðflutt hjarta í fjandsamlegum vef
nýs líkama.
Og sjáið nýju skipin okkar! „Ekkert prýðir landslag
eins og stríðandi herir," skrifaði faðir Karenar Blixen. A
sínum tíma gat ekkert prýtt heimshöfin eins og skip með
seglum. Hið furðulega er, að þessir stubbaskutskubbar
hafa þrjózkast gegn sjálfri straumlínunni, sem aðeins
bílar og flugvélar hafa haldið — en hún var á sínum tíma
innblástur nýtistefnunnar. Hinar nýju blikkdósir eru
hafinu til skammar.
©
XXX
1 hvert sinn sem við lýsum persónulegri skoðun okkar á
ákveðinni byggingu, birtist fegurðarvandamálið og krefst
þess að verða skilgreint.
Ég hef þegar minnzt á það, hver munur sé á stil og
hugmynd og hvernig þjóðfélagsleg hugmyndafræði
þriðja áratugarins hafi rofið eðlilega þróunarsögu stilsins
og hrundið „hinu eðlilega fegurðarskyni“ í útlegð.
En hvaða skyn er það? Er hugsanlegt, að hægt sé að
losa það við hina sögulegu mengun og við áhrif þess af
metnaði, undanbrögðum, heimilisfriði og andlegu mak-
ræði? Hvar finnum við fegurðina?
Alltaf i miðjunni, fjarri ofsafengnum ástríðum og
öfgafullum hugmyndum, en þar sem harmleikurinn, ást-
in, lífsgleðin og dauðinn eiga heima. 1 listinni er að finna
miðflóttaafl, sem rekur fegurðina út um þrjú feiknastór
hlið: Hinnar væmnu sælu, hins ljóta sannleiks og — í
byggingarlistinni — hinnar flatarmálsfræðilegu nýti-
stefnu. Hættan á því, að fegurðin hverfi, eykst á storma-
sömum tímum: hliðin standa opin, og fegurðin fýkur út.
Hin væmna sæla birtist í hljómþýðu orðagjálfri, hinn
ljóti sannleikur i misklíði, hinum miskunnarlausa dómi,
eins og bókmenntirnar hafa birt okkur hann í ýmsum
myndum þjóðfélagslegrar gremju og beiskju, en reglu-
stikan er tákn nýtistefnunnar, fagurfræðilegt morðvopn í
hinni hagnýtu list. En á leiðinni út um þessi opnu hlið
tekur dálítið af fegurðinni sér bólfestu á dularfullan hátt
jafnvel í öfgafullum, listrænum myndum.
Við hinar feikilegu, sögulegu skelfingar þessarar aldar
hlaut mjög að reyna á hin hefðbundnu fegurðarhugtök.
Engin viðurkennd lögmál lifðu þessi átök.
Eftir kjarnorkuárásina lét eitt af beztu ljóðskáldum
okkar svo ummælt, að ekki væri hægt að yrkja um blóm
eftir Hiroshima. En þegar skáldbróðir hans Evelyn
Waugh kom til Osló, sagði hann um Vigelandsgarðinn:
„Þetta er verra en Hiroshima!" Hér er ekki fullt sam-
ræmi milli fagurfræðilegra mælikvarða.
í hvert sinn sem við reynum að skilgreina fegurðina,
hverfur hún frá okkur. Er hið hentuga, nytsama fallegt í
sjálfu sér? Já, þegar um axarskaft er að ræða, en ekki —
eins og fram hefur komið — þegar um mannabústaði er
að ræða. Hvað er það, sem gerir smátíglótta glugga svo
„vinalega"? Er það vaninn, hugsanatengsl við sýslu-
mannshús, herragarða, hina hefðbundnu byggingarlist
timburhúsanna og kannski ennþá eldri og merkilegri
minningar — eða eru til hlutlægar ástæður? Þrátt fyrir
yfirgnæfandi líkur á ljúfsárum endurminningum gætum
við getið þess til, að smátíglótti glugginn sé hin snjalla,
hugvitssamlega málamiðlun milli ljóss og veggjar, milli
útsýnis og notalegrar verndar. Sá húsameistari, sem
teiknar smátíglótta glugga í dag, er sakaður um stælingu
á gömlum gluggum.
Ég held, að í okkur búi vissar sjónrænar fegurðarregl-
ur, og að það valdi trufiun, ef farið er út fyrir mörk
þeirra meira en hófi nemur.
Þeir sem hafa kreddulausa afstöðu til fegurðar,
lágmark af sjálfstrausti, sjálfstæði og menntun eru aldrei
í vafa, þegar þeir sjá eitthvað fallegt. Fegurðarskynið er
með öðrum orðum að jafnmiklu leyti alls staðar fyrir
hendi eins og hvergi.