Lesbók Morgunblaðsins - 01.08.1976, Síða 8

Fyrir um 2 1/2 millj.óra:
Eldfjall ð borð
við Heklu
ö Reykja-
víkursvœðinu.
kvarnast bergið og síðar kemst
vatn í glufurnar. Við Kjalarnes-
eldstöðina hefur myndazt háhita-
svæði með goshverum, ieirhver-
um og háþrýstri gufu lík't og við
Kröflu. Skjálftarnir á Kröflu-
svæðinu gætu stafað af nýjum
innskotum, sem eru að brjótast
áfram í jarðskorpunni. Við getum
líkt þessum innskotum við um
1100 stiga heita þilofna í jarð-
skorpunni. Það eru þessir ofnar,
sem hita upp vatnið í berginu í
kring og valda háhitasvæðum
með gjósandi hverum og há-
þrýstri gufu.
— En innskotin vcrða að sjálf-
sögðu ekki 1100 stiga heit til
eilffðar og hvað gerist þá, þcgar
ofninn kólnar?
— Innskotin kólna og storkna
og verða gífurlega hörð; svo hörð
og holulaus, að þau innihalda
ekki vatn. En eins og ég sagði
áður, kvarnast jarðlögin i kring-
um þau og þesskonar lög eru mjög
vatnsgæf og í þau er hagstætt að
komast á hæfilegu dýpi. Einkum
og sér í lagi er hagstætt að komast
i móbergslög, en berg af því tagi
hefur orðið til við eldgos undir
jökli. Island er hlaðið upp úr
hraunlögum; sum hafa runnið
hindrunarlaust út á hlýviðra-
skeiðum, en öðru máli gegnir,
þegar gos urðu á ísöldum. Þá gat
þykk íshella legið yfir eldstöð-
inni, en heit hraunkvikan bræddi
geil i ísinn og þessi geil fylltist af
vatni, sem stöðugt leitaði að gos-
opi eldstöðvarínnar. Þar olli vatn-
ið því, að hraunkvikan snöggkóln-
aði og myndaði bólstraberg og
fleira, sem síðar límist saman og
myndar það sem við þekkjum sem
móberg. Það er lint í sér, mjög
Þannig hefur Esjan hlaðizt upp.
Lóðréttu, svörtu strikin tákna
gosganga. Byrjunin er efst á
þessari mynd: Eldstöðvarnar eru
vestarlega og lárétt hraunliig
hlaðast upp. 1 miðju: Gos-
gangarnir hafa færst austar,
ísöld er gengin í garð og nú gýs
undir jökli. Gosefnin verða að
móbergi, sem hér er táknað með
gulu. Jarðlagastaflinn byrjar að
hallast til austurs. Neðst:
Hlýindaskeið að nýju. Eld-
stöðvarnar hafa enn færst austar
og lárétt hraunlög fljóta út
(grænt) og lenda að nokkru ofan
á móbergsiaginu. Jarðlaga hall-
inn vex enn.
Myndin til hægri:
Þróunin heldur áfram, ný fsöld
gengur í garð og enn gýs undir
jökli og móbergslag verður til.
Jarðlögin að vestanverðu hafa nú
mjög snarast undan þunganum. í
miðju: Enn hafa cldstöðvarnar
mjakast til austurs, en nú er hlý-
skeið og lárétt hraunlög fljóta út
og kaffæra hin fyrri lög. Neðst:
Nú gýs 'ekki lengur, en rof af
völdum Isaldarjökla og veðrunar
hefur mótað útlfnur Esjunnar
eins og við sjáum þær.
©
Þessi mvnd sýnir móbergshrvggi,
sem hafa myndazt við sprungugos
undir jökli. Gígurinn í forgrunni
er toppurinn á Skjaldbreið, en
hún er hraundyngja frá þvf hlý-
skeiði sem við lifum á. Hraunin
renna upp að móbergshr.vggjun-
um og geta kaffært þá. Mvndin er
tekin til suðurs. Ljósm. Kristján
Sæmundsson.
YJADALUI
ILIFSDALJ
BUkDALl
móskArðshnúkar
MBUR
KÁLAFELL
SKRAUTHÓLAI
KJALARNES
IISTUFEI
EINFALDAÐ JARÐFRÆÐIKORT AF ESJU
NeSst á myndinni er þversnið í gegnum Esju, tekiS frá norSvestri til suSausturs.
□1 rzj2 im3 JcÆm
■I LIj5 /6 /7
(■ 8 'l 9 /io/ II \\\ 12
LEIRVOGSVATN
Hér er einfaldað jarðfræðikort af
Esjunni. Jarðlagahallinn er til
suðausturs og því er elzta bergið
vestast (til vinstri á kortinu) en
eftir þvf sem austar dregur, yngj-
ast jarðlögin. A þessu svæði hafa
verið tvær megineldstöðvar,
önnur kennd við Kjalarnes, hin
við Stardal. Kjarni þeirra
afmarkast af djúpbergsinnskot-
um, sem sýnd eru í svörtu á
kortinu.
Skýringar
1. hraunlög
2. móberg
3. líparít
4. dólerít-innskot
5 ung jarðlög
6 líparítgangar
7 basaltgangar
8. keilugangar
9 ör sýnir jarðlagahalla
10 misgengissprungur
11 öskjusprunga ’
12 brotabelti
1. HLÝSKEIÐ llraun renna á þurru landi
Gosefni: hraun
G0SBELTI
2. JÖKULSKEIÐ Móberg hleðst upp í geil f fsnum
Gosefni: móberg
G0SBELTI
4. JÖKULSKEIÐ Móberg hleðst upp í geil í h
Gosefni: móberg
G0SBELTI
6. NÚTÍMI
Esjan var sorfin í núvcrandi mynd af jökluni martfra jökulskciða.