Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1976, Blaðsíða 11

Halldór Laxness. Eftir málverki
N(nu Tryggvadóttur.
1 samantekt, sem
birtist í Lesbók Morg-
unblaðsins og nefndist
„Það er hátíð á Jagara-
lundi“, voru næstum
eingöngu rakin bein
tengsl milli fyrsta
kafla Eldur í Kaupin-
hafn og „Danmark í
Fest og Glæde“. Hér á
eftir verða því rakin
bein og óbein tengsl
milli kaflans og ann-
arra bóka, svo og
óbein tengsl milli
hans og „Danmark í
Fest og Glæde“.
i.
í bréfi, sem Árni Magnússon
ritaði rentukammerinu 17. sept.
1707 segir hann m.a. „Nu saa de
forskrefne kiöbmænd hafdc giort
dette haf had til mig (hvor om jeg
ei stort skiötter), saa have de her
i landet interessede derhos (som
jeg veed) haft henseende der til,
at den forehavende Islandske
Commission (hvor med de ere
misnöjede, kand skee og en deel
bekymrede for dens udgang) her
ved skulde forhales og blive
uendelig". (A.M. Embedsskrivels-
er, bls. 287.)
Þessi orð fyrirmyndar Halldórs
Laxness að Arnas Arnæusi Is-
landsklukkunnar, réttlæta þá
fullyrðingu „kommertsíenráðs
Úffelens af Hamborg", er hann
kallaði Arnas Arnæus „þann Is-
lcnding sem danskir Islandskaup-
menn ncfna Satan holdtckinn".
(Eidur, bts. 14.).
II.
I drottningarveislunni á Jagara-
lundi var Arnas Arnæusi ekki
kunnugt um, að dómur var fallinn
á hann í „svonefndu Bræðra-
túngumáli", þótt ýmsum veislu-
gestum þar væri það kunnugt. I
ævisögu Árna Magnússonar segir
Finnur Jónsson m.a. um úrslitin í
„Loft-
salir
hugmvnd
anna’
Nokkur föng Halldórs Laxness í fyrsta og
áttunda kafla Eldur í Kaupinhafn.
Eiríkur Jónsson tók saman
Eirfkur Jónsson
máli Árna við Magnús Sigurðsson
f Bræðratungu, að þau hafi „hlot-
ið að vera Árna hart áfelli, ekki
sist þess vegna, að nú gátu mót-
stöðumenn miklu fremur hlakkað
yfir óförum hans í þessu máli,
sem svo mjög snerti hans heiður
og manndöm. Heldur ekki voru
úrslitín þægileg andspænis vin-
um hans í Khöfn". (Safn fræðafé-
lagsins VIII., bls. 97.) Þessi orð
Finns virðast vera í skyldleika við
eftirfarandi mólsgrein i fyrsta
kafla Eldur í Kaupinhafn. „Og
enn sfður skyldi hann hversvegna
tveir hans kollegar úr þvf andlega
dómhúsi fóru hjá sér þcgar þeir
sáu hann; og starfsbróðir hans og
gamall vinur, kónglegur lærifaðir
og bókavörður Worms, mælti við
hann annarshugar með ókyrru
fasi og varð hið fyrsta á brott“.
(Eldur, bls. 16—17.)
1 fyrsta kafla Eldur í Kaupin-
hafn ræðir „kommertsíenráð"
X-'ffelen af Hamborg" við Arnas
Arnæus um hin dýru grimuböll,
sem haldin voru við dönsku hirð-
ina. Vera má, að þar sé um óbein
tengsl að ræða við frásögn af
grímuböllum i bókinni „Danmark
i Fest og Glæde“, en þar segir svo
m.a. „Paa Hofforlystelsernes Pro-
gram kom MASKERADERNE
under den danselystne Konge
snart til at indtage den överste
Plads. Allerede i Jan. 1701 blev
der paa Köbenhavns Slot afholdt
en prægtig Maskerade, hvor rnan
saa Hoffet forklædt i forskellige
Nationers Dragter, tyrkiske,
moskovitiske, persiske og polske.
Lystighederne begyndte Kl. 4 om
Eftermiddagen „med Tractement
for de kongelige Betjente, og sid-
en indtil sildig ud paa Aftenen
blev adskillige Leg og Dans fore-
taget". En Uge senere var der
atter Maskerade paa Slotted, til
hvilken de fornemste Hof- og
Civilembedsmænd „med deres
udstafferede Damer infandt sig
og lod i deres Forklædelses-
Invention ingen Kostbarhed
mangle“. I 1703 afholdtes der to
Dage i Træk Maskerader til Ære
for det mekleborgske Fyrstehus.
. . . Aaret efter Kongens Hjem-
komst holdtes der hver Onsdag
Maskerade ved Hoffet, i hvilken
hver andstændig Person kunde
deltage. „Disse Maskerader" sig-
er E. Pontoppidan, „kostede store
Penge og blev Maskerne trakter-
ede med Vin og Sukkerbröd,
gjorde store Optog og var helt
prægtige“.“. (Danmark i Fest og
Glæde II., bls. 189 og 191.)
1 fyrsta kafla Eldur í Kaupin-
hafn kemst „kommertsienráð Úff-
elen af Hamborg“ svo að orði um
grimuböllin. „og óþarfi ég fræði
yður um þá vaxandi erfiðleika
sem á verða I ríkisráði að fá sam-
þykt þau tillög scm skulu, að
standa straum af grímuböllunum,
en þeim fer ekki alleinasta hrað-
fjölgandi, heldur gerast með
hverju ári íburðarmeiri". (Eldur,
bls. 19.)
IV.
I ævisögu Árna Magnússonar
ræðir Finnur Jónsson um fyrsta
bréfið, sem Árni Magnússon fékk
frá Þormóði Torfasyni (bréfið er
prentað i A.M. brevveksling með
Torfæus, bls. 1.—4.) og segir þar
m.a. „1 fyrsta brjefinu til Árna
(12/11 1688) þakkar Þormóður
„fyrir góða conversation (sam-
ræður)“ og óskar að „vinskapur-
inn mætti eftir umtali continuer-
ast“ (haldast við), og ræðir við
hann i brjefinu sem vin og kallar
hann í ávarpinu „Monsieur Árni
minn Magnússon, fornemme gode
ven“,. Vinskapurinn „continúer-
aðist“.“. (Safn fræðafélagsins
VIII., bls. 13.)
„En hvað um gildir, böllin
verða að kontfnúerast“. (Eldur,
bls. 20.)
V.
I drottningarveislunni á Jagara-
lundi sýnir „kommertsíenráð Úff-
elen af Hamborg" Arnas Arnæusi
tilboð um kaup á Islandi, sem
hann hafði fengið frá danakon-
ungi. 1 „Ný félagsrit" (XXI,
107), er birtur hluti af bréfi, sem
Kristján 4. ritaði 9. febrúar 1645,
til tengdasonar sins Korfitz Ul-
feld, ríkishofmeistara. Verða hér
á eftir sýnd tengslin milli þessa
bréfs og tilboðs þess, sem „Úffel-
en“ Islandsklukkunnar fékk frá
konungi dana.
„Þessa dagana var hjá mér mað-
ur frá Hamborg frá nokkrum
kaupmönnum þar, sem nefnir sig
Uffelen. Hann bauð mér 500.000
dali, ef þeir fengi Island að veði.
Ég gekk að þessu með nokkrum
skilmálum. Nú fáum við að sjá,
hverju fram vindur um þetta
kaup. Á þessum tímum má allt
gera með peningum, ef Guð al-
máttugur vildi gefa mér þá“. (Ný
félagsrit XXI. árgangur, bls. 107.)
„Sá þýðverski dró þá innanund-
an kápu sinni skjal með nafni og
innsigli vors herradóms þarsem
nokkrum kaupmönnum í Ham-
borg var boðið að kaupa það ey-
land miðjavega milli Noregs og
Grænlands, sem menn nefna
Islandiam, ásamt með þess gögn-
um og gæðum til fullrar og
frjálsrar eignar, þarmeð fult og
algert afsal Danakonúngs og hans
niðja fyrir ofannefndu eylandi
um eilffa tlð, og skyldi veðsetjast
fimm tunnur gulls sléttar og
greiðast vorri kónglegu f járhirslu
að kaupamála undirskrifuðum."
(Eldur, bls. 20—21.)
Rétt er að benda á, að ein tunna
gulls jafngilti þá 100.000 dölum,
eða „fimm tunnur gulls sléttar"
500.000 dölum.
VI.
I Landfræðisögu Islands II., eft-
ir Þorvald Thoroddsen, er sagt
frá skýrlu Cornelíus Wulf landfó-
geta til Raben stiftamtmanns
(dags. á Bessastöðum 30. ágúst
1720.) um ástand lands og þjóðar.
Milli þessarar skýrslu og fyrsta
kafla Eldur í Kaupinhafn má
finna óbein tengsl. Verða þau því
rakin hér.
„Höf. telur það einnig ófært, ef
verzlunin islenzka er leyfð öðrum
en Kaupmannahafnarbúum, því
200 fjölskyldur í Höfn hafi upp-
eldi sitt af islenzku verzluninni og
skipaferðir til Islands haldi uppi
skipaútgjörð Kaupmannahafnar".
(Þorvaldur Thoroddsen: Land-
fræðisaga Íslands II., bls. 272—
273.)
„Sú fjölskvlda er varla til hér I
þessum stað, að ekki hafi einhver
meðlimur hennar brauð sitt frá
compagniet". (Eldur, bls. 23.)
VII.
I fyrsta kafla Eldur í Kaupin-
hafn tæpir „kommertsíenráð Úff-
elen af Hamborg" á þvi, að Jón
Arason biskup hafi skrifað Karli
fimmta Þýskalandskeisara bréf,
þess efnis, að ísland yrði losað
undan yfirráðum danakonungs,
en yrði í einhverskonar sambandi
við Þýzkalandskeisara. Frá þessu
meinta ráðabruggi Jóns Arasonar
segir svo í Árbókum Jóns Espó-
líns:
„enn hin bréfinn er sagt er
hann hafi ritað Karli keisara, oc á
hafi stadid at hann vildi af ást til
fóstrlands sins oc eptirkomenda,
koma landinu undan yfirgángi oc
ágyrni Dana, oc undir keisarann,
. . .“. (Jón Espólín: Islands Ár-
bækur, IV. deild, bls. 45.)
I fyrsta kafla Eldur í Kaupin-
hafn segir svo:
„Spurt er alleinasta hvort hag-
legra sé fyrir þá fslensku að
þcirra ey Islandia sé danskt
þrælahús ellegar sjálfstætt her-
togadæmi — undir ægishjálmi
kcisarans, bætti Arnas Arnæus
við. Slik hugsun þótti íslenskum
tignarmönnum eingin fjarstæða
áöur fyr, sagði Úffelen. 1 Ham-
liorg liggja merkilcg fslensk bréf
gömul". (Eldur, bls. 26.)
VIII.
1 ævisögu Árna Magnússonar
eftir Finn Jónsson segir svo á bls.
88.
„Það má sjá af bréfi Árna til
yfirritara Dose 1707, að veturinn
áður, sem Árni var I Kaupmanna-
höfn, hafi hann verið spurður um
hvort hann niundi ekki vilja ger-
Framhald á bls. 14