Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1977, Blaðsíða 4

SPJALLAÐ VIÐ ATTRÆÐAN ALÞYÐUMANN:
//
....er þö
löngumeins og fyrr
Það er margs að minnast þegar áttræð-
ur maður lítur yfir farinn veg. Þjóðfél-
agið hefur breyst svo mikið á þessari öld
að undrun sætir. Segja má að það sé
allur annar heimur sem við lifum í nú,
en áður var — segjum fyrir 50—60 ár-
um.
Þá mátti raunar segja að allir væru
fátækir, sumir sárfátækir, allslausir um-
komuleysingjar. Aðstaðan til menntunar
var og öll önnur. Fáir nutu skólagöngu.
Menntun var munaður fyrir fáa útFalda,
börn efnamanna.
Séu þessar aðstæður hafðar í huga má
það teljast undravert hvað margir al-
þýðumenn höfðu aflað sér mikils fróð-
leiks og urðu allvel að sér á mörgum
sviðum. Þráin til fróðleiks og bóklegrar
iðju hefur víst fylgt íslenzkri alþýðu frá
upphafi. Því hefur hún verið nefnd
söguþjóðin og landið hennar sögueyjan.
Við skulum nú staldra við um stund og
spjalla við áttræðan alþýðumann. Sér-
stæðan fróðleiks- og bókamann. Hann
heitir Jóhannes Ásgeirsson og á heima
við Hagamel 41 í Reykjavík. Að gömlum
og góðum þjóðlegum sið, spyrjum við
hann fyrst um ætt hans og uppruna.
„Foreldrar minir voru Ásgeir Arnason
og Magðalena Sigurðardóttir, var hún
seinni kona föður mins. Faðir minn átti
mörg börn af fyrra hjónabandi, en við
vorum þrír albræður af seinna hjóna-
bandi.
Foreldrar mínir voru algjörir öreigar
eins og fjöldi alþýðufólks var á þeim
tíma. Þaú áttu ekki neitt, voru í hús-
mennsku hingað og þangað við rýran
kost. Algjört öryggisleysi á öllum svið-
um. Þau hefðu áreiðanlega getað tekið
undir með Sveini og sagt:
„Ekki biður svarið Sveins,
síst eru hagir duldir.
Ég á ekki neitt til neins,
nema börn og skuldir.
En pabbi dó frá okkur mjög ungum.
Eg mun hafa verið rúmlega ársgamall er
hann dó. Þá tók sveitin við, svo glæsileg-
útigöngumaöur,
orti Jóhannes Ásgeirsson eitt sinn um sjálfan
sig. Nú er það breytt og Jóhannes unir sér vel
með bókum sínum Eftir Agúst Vigfússon
ur sem sá kostur nú var. En ég var
heppinn eftir því sem um var að gera. Ég
var tekinn í fóstur af ágætisfólki.
Hjónin, sem tóku mig í fóstur hétu
Gísli Jóhannsson og Ölína Guðjónsdóttir.
Ég naut fóstru minnar skamma stund.
Hún dó er ég var um fermingaraldur. En
hjá fóstra mínum dvaldist ég fram á
fimmtugsaldur. Fóstri minn var sérstæð-
ur maður um margt. Ákaflega vinnusam-
ur. Mátti raunar segja að honum félli
aldrei verk úr hendi. Lagvirkur og út-
sjónarsamur við öll störf. Greindur í
besta lagi. Mjög söngelskur og gat verið
hrókur alls fagnaðar. Hversdagslega var
hann mjög jafnlyndur, en átti þó mikið
skap, en kunni manna best að stjórna
því. Ég tel mikið lán að hafa lent hjá
þessu hjartahlýja og góða fólki.
Heimilið missti ákaflega mikið við frá-
fall fóstru minnar, en fóstri minn hélt
áfram búskap. Hann ól upp fleiri börn,
meðal annarra Kristján Einarsson bónda
á Höskuldsstöðum í Laxárdal. Árum
saman bjó hann með okkur einum —
enginn kvenmaður á heimilinu. Ég hygg
þó að umgengni hafi ekki verið mikið
lakari en almennt gerðist.
Fóstri minn bjó lengst af i Pálsseli í
Laxárdal. Sú jörð er nú komin i eyði
fyrir löngu. Pálssel er innsti bærinn í
Laxárdal að sunnanverðu, heiðarbýli.
Þar er að visu ágætt sauðland, en eigi að
síður ákaflega harðbýlt. Flest, ef ekki
allt, var þarna með satna sniði og á
landnámsöld.
Ég var mjög ungur er ég kom að
Pálsseli; mér er þó aðkoman þar enn föst
i minni, þó meir séu en 70 ár síðan ég leit
þann stað fyrst. Ekki var nú aðkoman
glæsileg og myndu víst fáir trúa að menn
hefðu þurft að búa við svo frumstæð
skilyrði. Gamli bærinn var ákaflega
ömurlegur. Löng göng óþiljuð. Afar lágt
undir loft, alls ekki manngengt og svo
þröngt á milli rúmanna að hnén náðu
saman er setið var á þeim. Bærinn lak
þegar rigndi. Varð þá að breiða skinn
yfir rúmin til að verja sængurfötin. Eng-
in upphitun. Hlóðaeldhús. Um skepnu-
húsin er óþarfi að ræða. Þau voru frum-
stæð hreysi.
Líf mitt hefur verið ákaflega fábreytt
og lítið frásagnarvert. Ég ólst upp við öll
algeng sveitastörf eins og þau gerðust i
gamla daga.
Minnisstæðastur er mér fjallaheyskap-
urinn. En þannig hagaði til í Pálsseli að
mestallan heyskapinn varð að sækja til
fjalla, stundum svo langt að aðeins var
hægt að fara þrjár ferðir á dag.
Alltaf varð að reiða heim daglega,
hvernig sem viðraði. Það var ekki hægt
að þurrka á fjallinu. Menn geta gert sér i
hugarlund hversu erfitt þetta hefur ver-
ið í rigningum.
En fjallaheyskapurinn, eða veran á
fjallinu gat líka sýnt á sér tvær hliðar.
Mér fannst það yndislegt og töfrandi að
vera i fjallageimnum, þegár veður skart-
aði sínu fegursta. Eins og það var ömur-
Iegt að vera þar í rigningum, þegar úlf-
grá þokan byrgði alla útsýn.
Mjög var allur útbúnaður frumstæður
i útilegum þessum. Stundum ekki svo
vel að til væri tjald. Var þá hafst við i
svonefndum heyhúsum. Eldamennskan
fór fram á hlóðaeldhúsi úti. Var týnt til
sprek og lyng í eldinn. Og oft varð maður
að fara í blaut fötin á morgnana. En þó
að þetta væri nú allt svona frumstætt, þá
á maður samt margar hugljúfar minn-
ingar frá þessum vorbjörtu æskudögum.
Þá trúðu menn á framfarir og að heimur-
inn mundi fara batnandi. Sú trú átti nú
eftir að verða fyrir áföllum. Þegar menn
eru að gera upp þá reikninga, spyr sjálf-
sagt margur eins og Stefán G. „Hvað er
þá nokkuð sem vinnst“?
„Hvernig var með skólagöngu og að-
stöðu til bðklegrar fræðslu í uppvexti
þínum?“
„Um skólagöngu i nútíma skilningi var
nú eiginlega ekki að ræða. Ég fékk þó
tilsögn i tvo eða þrjá vetur, nokkrar
vikur í senn. Það er öll min skólaganga.
Bókakostur var fremur rýr á flestum
bæjum og víða nærri enginn. Kannske
fáeinar guðsorðabækur og þar með búið.
Nærri allir munu þó hafa verið læsir.
Ég mun snemma hafa verið gefinn
fyrir að hnýsast í bækur, en aurar til
bókakaupa voru af skornum skammti að
ekki sé meira sagt. Kannske hef ég eign-
ast mina fyrstu aura fyrir hagalagða og
líklega varið þeim til bókakaupa. Ég hef
einhverntíman sagt að það besta sem
mér hefði hlotnast væri umgengni við
góða menn og góðar bækur.“
Nú verður mér Iitið til bókaskáps Jó-
hannesar og sé að hann á kynstrin ÖII af
bókum, svo að slík bókaeign mun fátfð
hjá venjulegum alþýðumanni. Heill stór
veggur þakinn fallegum bókum. Allar
eru bækurnar I fallegu bandi, og raðað á
smekklegan hátt. Ég spyr Jóhannes:
„Hvernig fórstu að því að safna öllum
þessum bókum, sem skipta hundruðum,
ef ekki þúsundum?"
„Það er margra ára starf. Eiginlega
gekk þetta ekki neitt fyrr en ég kom hér
suður. Þar dróu mig drýgst fornbóka-
verzlanirnar. Ég álít þær hinar þörfustu
stofnanir. Og margt á ég sporið í þær. Nú
vil ég taka það fram að ég er ekki
bókasafnari í þeirri merkingu, sem
margir leggja I það orð. Ég kaupi ekki
bækur bara til að safna. Ég kaupi aldrei
bók nema mig langi til að lesa hana. Ég
kaupi bækur til að reyna að verða svolít-
ið víðsýnnni og færari um að glíma við
hinar torráðnu gátur, sem bíða hugsandi
manna svo að segja við hvert fótmál."
Hetjanáskerinu
Um mannraun Jönasar T Ljárskögarseli
föður Jöhannesar Qr Kötlum
effir Jöhannes Ásgeirsson
Jónas Jóhannesson og Halldóra Guð-
brandsdóttir bjuggu í Ljárskógaseli frá
1900—’24. Þá flutti þangað Jóhannes
Jónsson bóndi frá Hellu á Fellsströnd,
og bjó þar til 1927. Síðan hefur ekki
verið búið í Ljárskógaseli.
Þau áttu tvö börn, Jónas og Halldóra,
Guðrúnu og Jöhannes skáld úr Kötlum.
Þar örstutt frá bænum rennur Fáskrúð
á flúðum og í fossum. Þar heita Katlar.
Jóhannes lék sér þar oft drengur og við
þá á kenndi hann sig. Frá Selinu var
langt til næstu bæja. Tveggja klukku-
tíma gangur niður að Ljárskógum og
hálfur annar að Magnússkógum í
Hvammssveit. Það mátti því heita að
Ljárskógasel væri fram á fjöllum.
Jönas bjó alltaf við mikla fátækt, en
þó mun fjölskylda hans ekki hafa liðið
skort, sem hægt er að nefna því nafni.
Hann færði alltaf frá þessum fáu ám,
sem hann átti, og hefur það verið mikil
búbót í þá daga. En það heyrðist aldrei
á Jónasi, að hann væri fátækur. Og
alltaf var hann léttlyndur á hverju sem
gekk. Það var eins og hann brosti fram-
an í tilveruna, þótt hún á stundum væri
harðhent við hann.
Það var eitt sumar í sláttabyrjun, að
Jónas fór niður að Ljárskógúm. Barst
þá i tal við hann, hvort hann væri
búinn að færa frá. Hann sagði það ekki
vera. Sagði þá einhver við hann að
ærnar væru að líkindum komnar fram
á regin fjöll, svo að hann finndi þær
ekki. Þá sagði Jónas: „Ég er ánægður
ef ég finn 25—30“. En þá átti hann
ekki fleiri ær.
Það var eitt sinn að hausti til, þegar
Jónas bjó í Ljárskógaseli, að hann fór
að heiman suður í Hörðudal og eitthvað
þar út á bæi. A þessum árum fóru
margir „fjörur “, sem áttu leið þarna
úteftir, ef svo stóð á sjávarföllum að
fjörur væru færar, þvi sú leið var mik-
ið styttri, en að fara aðalveginn.
Segir nú ekki áf ferð Jónasar fyrr en
hann vendir aftur heirn á leið. Þá var
orðið mjög áliðið dags, því töfin varð
lengri 'en hann ætlaði. Dettur honum
þá i hug að fara fjörur, og stytta sér
leið, ef færar væru. En samt þykir
honum vissara að koma við á Hörðubóli
og spyrja þar til vegar yfir fjörurnar.
— Þar er honum sagt hvar hann á að
fara, en jafnframt vakin athygli hans á
því, að farið var að falla að. A Hörðu-
bóli var honum margboðið að vera yfir
nóttina, en vera ekkert að hætta á að
fara fjörurnar, þar sem dagur væri að
kvöldi kominn og aðfall færi ört vax-
andi. En við það var ekki komandi.
Jónas kvaddi og hélt á fjörurnar.
Þegar hann kom niður að sjónum sá
hann að mikið var fallið að og sker öll
að fara í kaf. Eitt sker var þó stutt frá
landi, sem ekki ,var alveg flotið yfir.
Þangað ríður Jónas. Þarna var mjótt
sund milli lands og skers. Ályktaði
Jónas að hesturinn næði þar niðri, og
ætlar þá að ríða til lands, en þá kom
hann hestinum ekki út í sjóinn, hvern-
ig sem hann reyndi. Sá hann þá að ekki
var um annað að gera en taka því, sem
að höndum bæri þarna á skerinu. Og
það var að fara í kaf eins og hin.
Stöðugt hækkaði sjórinn á hestinum og
brátt var hann kominn upp á miðjar
síður. Hvað mundi hann stíga hátt?
En Jónas var ekkert að hugsa um
það. Hann var að hugsa um hundinn
sinn, að það færi sem best um hann á
hnakknefinu. Og svo kvað hann rímur
við raust sér til hita.
Haustjnyrkrið var skollið á, svo Jón-
as sá hvergi til lands, aðeins úfinn
sjóinn allt í kring, sem leit út eins og
ólgandi haf. Kaldur haustvindurinn
skók bárurnar inneftir Hvammsfirði.
©