Lesbók Morgunblaðsins - 15.01.1978, Síða 6

I
Skrýmsli hug-
myndafræðinnar
ráð fyrir því, að kvenréttindakonurnar
— þrátt fyrir yndislegar undantekning-
ar, álfkonur og skessur — séu að jafnaði
ófríðari og þrasgjarnari en konur al-
mennt. En með þessu er ekki reiknað í
Jafnréttislögunum, sem ekki er von. En
það sem máli skiptir er, að vísindin
endurheimti sjálfsvirðingu sína og
höggvi á akkeriskeðjuna við hina tilskip-
uðu hugmyndafræði.
Þrjár kynslóðir Huxley-ættarinnar
hafa verið meðal fremstu manna í heimi
í náttúruvísindum og notið geysimikillar
virðingar állt frá tímum Darwins. Sir
Andrew Huxley berst um þessar mundiV
af mikilli hörku gegn hinum pólitísku og
hugmyndafræðilegu takmörkunum á
frjálsu vali náttúruvísindanna á við-
fangsefnum og einmitt, þegar um er að
ræða eingöngu visindalegar rannsóknir
á erfðaeiginleikum kynþáttanna. Bróðir
Sir Andrews, hinn frægi Julian Huxley,
vakti mikla hneykslun á sjötta áratugn-
um með því að stinga upp á valdri sæð-
ingu meðal mannkynsins til að vega á
móti tilhneigingunni til aukinnar við-
komu hinna treggáfuðu eða andlega
slöku. Þá brást ekki bannorða-kerfið.
Það var þaggað niður í honum.
Sir Andrew (Nobelsverðlaunahafi)
hélt því fram í fyrirlestri, sem mikla
athygli vakti, að nú á tímum væri unnið
markvisst gegn vísindalegum sönnun-
um, sem ekki kæmu heim við „Fashion-
able social theories“ (samfélagslegar
tízkukenningar). Sir Andrew átti ekki
við, að munur á arfgengum andlegum
eiginleikum meðal hinna ýmsu kynþátta
væri þegar sannað mál — heldur að „það
hefðu verið gerðar margar tilraunir til
að gera vísindin háð pólitískum mark-
miðum“. Sir Andrew „blöskraði", að
reynt hefði verið að þegja í hel rann-
sóknir Arthurs Jensens, prófessors, á
arfgengi aldlegra eiginleika meðal hinna
ýmsu kynþátta. Hið viðkvæma atriði,
sem ekki má snerta við, er auðvitað
gáfnafar negranna — sérstaklega í
Bandaríkjunum, en einnig í Suður-
Afríku og Ródesiu. Guði sé lof, að það er
erfitt að mæla bæði gáfur og manngildi.
Það er flókið mál og vandasamt, en verk-
efnið verður að leysa. það verður að
leysa vísindin undan oki stjórnmála.
Hin einstöku atriði og dæmi skipta
ekki máli í þessu sambandi. En frá sögu-
legu sjónarmiði er það mikilvægt, að
einmitt núna séu vísindin ekki látin
þjóna „afturhaldi“ eða „framförum",
heldur séu þau sjálfstæð og viðskotaill,
ef einhverjir eru hræddir um, að niður-
stöðurnar muni stríða gegn bannorða-
kerfi vorrar aldar. Við hvað eru menn
hræddir?
Eg þarf ekki að svara því. Þó að við
allir höfum alltaf vitað, að allir menn og
kynþættir séu mismunandi, er það hug-
myndafræðilega bannað að halda það og
enn verra, ef einhver skyldi freistast til
að draga ályktanir af þvi.
Eru þá til sannindi, sem við höfum
ekki gott af? Svarið er: Já. Við verðum
því miður að viðurkenna, að vísindaleg-
ar niðurstöður eru ekki geymdar í loft-
tómu rúmi. Þær munu verða misnotaðar,
og það er hluti af kostnaðinum við sann-
leikann. En það er ljóst, að einhliða
áherzla okkar á andlega hæfileika út af
fyrir sig er hluti (og mjög vafasamur
hluti) af ríkjandi kenningu um mann-
gildi.
Það sem mörgum þykir svo gremjulegt
er, að svo virðist sem gildi arfsins sé að
aukast við nánari rannsóknir, en jafn-
framt minnki hlutdeild umhverfissins,
þó að vissulega sé hún stór, en þó ekki
svo, að mestu máli skipti. Við erum
fædd, eins og við erum og verðum, að
meira leyti en við kannski kærum okkur
um, sem drengur eða stúlka, með já-
kvæða og neikvæða eiginleika, en einnig
með fjölda eiginda, sem erfitt er að
greina og skrá.
Örlög okkar eru háð þvi, hvernig hugs-
að verður. Er hin félagslega skólaspeki í
heimspekilegri upplausn? Verður dregið
úr hinum pólitísku andstæðum?
I okkar norska hrísgrjónagraut eru
engar möndlur. Við verðum aftur að
leita til útlanda ti) að kanna, hvort verið
sé að hugs eitthvað nýtt eða hvort allt
verði áfram annað hvort marxismi eða
kapitalismi, annað hvort hægri eða
vinstri.
I Frakklandi hefur kynslóð ungra
heimspekinga (frá 30 til 40 ára) gert
uppreisn gegn kerfishugsuninni. Hinir
nýju heimspekingar kalla sig „and-
hugmyndafræðinga". Þeir urðu ein-
dregnir marxistar í stúdentauppreisn-
inni 1968 og hafa snúið baki við allri
arfleifð fyrri aldar. Kannski finnst þeim,
að það sé hin ógæfulega staðleysisstefna,
draumurinn um fyrirmyndarríkið,
(útopisminn), sem hafi farið svo illa
með okkur.
Einn hinn atkvæðamesti meðal hinna
nýju manna er André Glucksmann, sem
viðurkennir, að afturhvarf hans sjálfs
hafi orðið fyrir áhrif Solsjenitsyns. Hið
sama segja margir hinna, sem eigi aðeins
hryllti við GULAG — heldur tóku einnig
til sin hina miskunnarlausu gagnrýni
Solsjenitsyns á róttæka menntamenn á
Vesturlöndum. Margir hinna ungu sneru
baki við Sovétríkjunum og aðhylltust í
staðinn Mao i Kína. En þar urðu von-
brigðin bara enn meiri.
Það er erfitt að finna neinn samnefn-
ara fyrir þennan gáfaða hóp manna —
þeir hafa sín persónulegu sérkenni. En
sameiginlegt með þeim er hið algera
fráhvarf frá öllum hinum pólitiska hug-
myndaheimi. Sem meginþráður i hugsun
allra er „þrá eftir persónulegu siðalög-
máli“ — þess vegna dást þeir að Jimmy
Carter. Fráhvarf þeirra frá marxisman-
um var eins og að vakna eftir vondan
draum. Þeir leggja fæó á ríkið, þeir gera
sér ljósan ósigur sósíalismans og kapital-
ismans og brjóta til mergjar hið svokall-
aða velferðarþjóðfélag. En við samein-
ingu sósíalismans og kapitalismans sem
höfuðóvina skortir á innsýn í efnahags-
lögmál. En í þvi efni er hinn frægi
„hægriheimspekingur", Raymond Aron,
betur settur. 1 „Vörn fyrir hina spilltu
Evrópu" segir hann: „Evrópsk samfélög
munu sennilega — og óhjákvæmilega —
þróast í átt til vissrar tegundar sósíal-
isma (í hinni viðtæku og óljósu merk-
ingu orðsins). Hið pólitíska lýðræði mun
stöðva þá til hneiginu við Iágmark, en
þvi fylgir: rikisafskipti til að tryggja
almennt jafnvægi, félagslöggjöf til að
tryggja grundvallar réttindi og síaukinn
ríkisgeiri (hlutdeild ríkisins i þjóðar-
tekjunum)"
Þegar þetta hljómar afleitlega, þá er
þaó ekki bara af því, að það sé rétt
sjúkdómsgreining. Það er einnig vegna
þess, að við erum nú orðnir fangar i
okkar eigin orsakaneti. Þannig vildum
við, að það yrði, þó að við vildum það
ekki! Ummælin gætu vérið tekin úr
ræðu Nordlis eftir kosningarnar, svo
ómótmælanleg eru þau. Allt kemur
heim: Hinir siauknu skattar draga úr
eignagleðinni og áhuganum á auknum
tekjum og betri frammistöðu, þeir stuðla
að tómstundum, útilífi, iðjuleysi og
skemmtunum. Allt skánar, jafnvel uppi i
sveit, þar sem ungir, vinnusamir bændur
©
í hinu róttæka, sænska
blaði. Dagens Nyheter
segir í grein undir fyrir-
sögninni: „ráðleysi og
svartsýni í skólamál-
um", að í 10 nýútkomn-
um bókum um skólamál,
sé allsstaðar viður-
kennt, að hin nýja
stefna í skólamálum hafi
algerlega brugðizt.
Þeir sem komnir eru af
unglingsárum kannast
við þetta: Gamli skólinn
með utanbókarlærdóm-
inn og sá sem veit, réttir
upp hendina. Kannski á
þesskonar skóli eftir að
koma aftur.
höfðu ekki forðum krafta til að sinna
konu sinni nema á sunnudagsmorgnum. -
Hér skal ekki farið nánar út i röksemd-
ir hinna nýju heimspekinga, en aðeins
vísað til nokkurra setninga úr yfirlits-
grein i Time: „Marxisminn er opium
fyrir fólkið", segir Bernard Henri Levy.
Og hann segir ennfremur: „Margt ungt
fólk vill ekki viðurkenna, að kapitalism-
inn, sem alltaf hefur verið óvinur þeirra,
og sósíalisminn, sé hið sama. „Jean-Poul
Dolle segir: „Erum við hægri- eða
vinstrisinnar? Við erum tákn annars,
sem er miklu ofar, og stjórnmála-
mennirnir vita ekki, hvað það er. En
fólkið veit það“. Hin nýja stefna er svo
samhljóða hjá svo mörgum, að það er
full ástæða til að gefa því gaum — einnig
af því að það minnir okkur á, að í Noregi
verður ekki vart neinna slikra tilburða
til andlegra átaka eða breytinga. Það er
eins og við séum rykfallnir forngripir,
og sérhverri hugsun, sem ekki kemur
heim við okkar fánýta pólitiska kerfi, er
visað á bug sem fráleitri, barnalegri eða
heimskulegri.
Hinn hægi andvari um heim allan
snertir öll andleg svið og virðist ætla að
færa hinum venjulega manni á götunni
svolítið af sjálfstrausi aftur. Það er eins
og það hafi slysazt svo til, að dálítið af
brjóstviti hafi lekið út og lent óvænt hjá
menntamönnum, sem annars hafa svo
mikinn viðnámsþrótt gegn því. Við
sjáum greinilega ný-rómantísk einkenni:
Hreinni heim, tærara vatn, nánari tengsl
við náttúruna, endurnýjun hins persónu-
lega gildismats — og ímyndunina, sem
alltaf snýr aftur til okkar, um svokölluð
„eiginleg verðmæti".
Gagnrýnin beinist einnig hvarvetna að
nútima byggingarlist og myndlist og hin-
um ólæsilegu bókum. Nektin bak við
nýju klæðin keisarans er að verða öllum
sýnileg.
Það er að koma í ljós, að hinn orðlagði
borgari velferðarríkisins er ekki svo vit-
laus þrátt fyrir allt. En hann hefur verið
hnepptur í fjötra andlegs einveldis. Æ
fleiri eru búnir að fá nóg. Fólk flytur úr
borgunum og finnur Íífvænleg störf og
athvarf úti á landi. Andstaðan gegn
borgarmenningunni eykst óðfiuga í
óbyggilegum og eyðilögðum stórborgum
eins og Paris, London og New York.
Völd, auðæfi og ytri búnaður og staða
hafa misst örlítið af ljóma sínum. Klifur-
samfélagið hefur ekki lengur sama svip
og áður eða ófrávíkjanleg einkenni —
nema þá helzt hvað ríkisbáknið snertir.
Er verðmætamatið í mannheimi að
breytast? Að minnsta kosti hefur orðið
röskun á afstöðu manna á mörgum svið-
um, varðandi lífsgleði og lífsgildi, þýð-
ingu þekkingar, tilgang listar og kröfur
til hennar og gildi fegurðar. Menn ráðast
gegn kjarnorkuverum, sem er mein-
ingarlaust í sjalfu sér, en umhugsunar-
vert atriði í nútima rómantík.
Arthur Koestler, sem gerði sér grein
fyrir öllu á undan flestum öðrum, er
efins um gildi þessarar breytingar. Hann
hefur ekki trú á hæfileikum okkar til að
halda okkur uppréttum án hugmynda-
fræðilegrar beinagrindar, og — segir
hann angurvært skipuleg ítroðsla byrjar
þegar i vöggu.
Það skiptir víst litlu máli, hvað ég
haldi um þetta eftir þessa helgarferð.
Kannski er ekki rétt að telja það til
mikilla tíðinda, að franskir heimspek-
ingar hugsi eitthvað nýtt á tiu ára fresti.
Að þvi leyti er Jean-Paul Sartre litrík-
Ég fyrir mina parta held, að hinar
nýju hugsanir séu sprottnar af leyndum
ótta við það, að allt I kringum okkur —
ríki, iðnaöur, stórfyrirtæki, skrif-
finnskubákn og samtök — niuni stækka
og stækka, meðan við sjálfir verðum
minni og minni — þangað lil við erum
horfnir. Það er uppreisnin gegn þessu,
sem við bíðum eftir.
Ef hugleiðingar mínar hafa vakið von-
ir hjá einhverjum, þá biðst ég afsökunar.
Sveinn Asgeirsson þýddi