Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1978, Blaðsíða 7

í nágrenni viö Básenda er enn stundaður sjór. Hér er verið að sjósetja bát fyrir vorvertíö.
Efst: Sóknarkirkja Básendamanna var Hvalsneskirkja. Básenda-
kaupmenn færðu henni stundum góða gripi. í miðju:
Festarboltinn í fjörunni á Básendum. í honum er enn brot af
hringnum, þar sem skipin voru bundin. Neðst: Viö útsýnisskífu
á Vogastapa.
heim. Samt var Básendaverzlunarsvæði
fámennt og innleggið misjafnt. Það fór
vitanlega eftir því, hvernig fiskaðist.
Básendar voru dæmigerð fiskihöfn mót-
sett sláturhöfn, þar sem sveitabændur
voru aðalviðskiptamennirnir.
Fámennur staður.
Básendar voru því fámennur staður.
Þar var lítið um að vera nema í
kauptíðinni, sem stóð misjafnlega lengi
fram eftir sumri eftir því hvenær
kaupmanni þóknaðist að læsa búðinni og
hætta að höndla, ef enginn var
eftirliggjarinn.
Handa mús og maur.
Næst síðasti kaupmaðurinn á Básend-
um hét Dines Jesþersen. Þegar hann
hætti, lokaði hann búðinni 16. ágúst 1787.
Mundi þá engin vara fást þar fyrr en
næsta vor. Bændur í Rosmhvalaneshreppi
með hreppstjóra og prest í fararbroddi
kærðu þetta til Skúla fógeta, töldu að með
þessu væri mestum hluta sveitarinnar
stefnt í opinn dauðann, skepnur voru fáar
sökum grasleysis s.l. sumar, afli svo rýr
s.l. vertíð, að „kauðstaðarvaran hrökk
ekki fyrir vorum þungbæru skuldum". En
nógar matvörur lágu • lokaðar inni í
kaupstaðnum engum til nota nema mús
og maur. En fólkið má deyja úr hor og
hungri, kónginum og föðurlandinu til
skaða.
Engum trúöi þetta fólk betur til aö
rétta sinn hag heldur en honum, sem yfir
rummungum reiddi hátt, réttar laganna
sverð.
. Skúli brást heldur ekki trausti þeirra.
Hann rak nauðsyn hinna bágt stöddu
Suðurnesjamanna við Levetzone
stiftamtmann, sem úrskurðaði, að eftir
nýjárið mætti sýslumaður opna Básenda-
búð og láta fólkið fá nauðsynjar sínar,
vitanlega eftir ströngustu útlánsreglum.
Þrír fræðimenn
Þrír menn hafa lýst ummerkjum á
Básendum síðan þar varð auðn.
Um það bil hálfri öld eftir Básendaflóð
var Magnús Grímsson, síðan prestur á
Mosfelli, f. 1825 d. 1860, á ferð um
Reykjanes til að athuga fornminjar.
Um Básenda segir sr. Magnús, aö á
nesinu milli voganna sjáist greinilega
rústir af Básendabænum. Það hefur verið
lítill bær með vör niður undan út í
norður-voginn.
Litlu ofar eru rústir af búðinni og
vöruhúsinu, 11 faðmar á lengd og 7 á
breidd. Vestan þess var stór og mikill
sjóvarnargarður. Ofan við vöruhúsið var
kaupmannsúsiö. Utan um það hefur verið
200 ferfaðma garður. „Allar þessar rústir
sýnast hafa verið vandaðar og sterklega
gjörðar,... undirstöður hrundar, mjög
skörðóttar."
Inn í höfnina var vandratað, en legan
góð. Kaupskipin munu hafa legið í syðri
voginum bundin 4 eða 5 festum, „það
kölluðu þeir svínbundið". Tvo af festar-
boltunum sá sr. Magnús, ferkantaöa
járnstólpa með gati og digrum járnhring
ryðbrunna mjög. Alls munu festarbolt-
arnir hafa verið níu, 5 í fjörunni, 4 á
útskerjum. Brunnur hafði verið á Básend-
um — djúpur og góður. A botni hans var
eikarkross og svo hver tunnan upp af
apnarri, svo að eigi félli saman. Nú fullur
af sandi. —
Af örnefnum telur sr. Magnús þessi:
Brennitorfa þar sem kaupmenn höföu
brennt út gamla árið. Nokkru sunnar er
Draughóll þar sem sjómenn höfðu rótað
í dys fornri án þess að finna nokkuð
fémætt. I suður frá Draughól eru klettar
tveir allháir með nokkurra faðma
millibili — Gálgaklettar. Áttu Básenda-
menn að hafa lagt tré milli klettanna og
hengt þar menn þegar þá greindi mjög á
við einhverja.
Lýsing V.G.
Næsta lýsing á Básendum er frá 1919.
Þá var þar á ferð Vigfús fræðimaður
Guðmundsson, og skrifaði síðan um
Básenda og Básendaflóð í 3.h. Blöndu. Er
oft og víða til hennar vitnað enda V.G.
viðurkenndur nákvæmur og natinn fræði-
maður.
V.G. segir, að enn sjáist iniklar leifai
mannvirkja á Básendum: Fimm sam-
byggðar kofatætlur þar sem bærinn stóð
grunnur vöruhússins, 20 m á lengd oj:
12—15 m á breidd og tveir húsgrunnai
aðrir, en hæst og norðaustur á hraun-
rimanum telur V.G. að útihúsin hafi
staðið. Þá getur hann um brunninn
fullan af sandi, kálgarð 400 m2 og lítil.
kringlótt fiskbirgi, þar sem fiskurinn var
verkaður í skreið. —
Á þangi vaxinni klöpp, 42 m frá
húsgrunninum stóra, stendur gildur
járnfleinn, 30 cm hár. Hann er steyptur
í klöppina með bræddu blýi. I gati á
teininum er brot af hring. í hann voru
skipin á iegunni bundin. Síðan rekur V.G.
verzlunarsögu Básenda, segir frá flóðinu
og síðasta kaupmanninum.
Lýsing M.Þ.
Sá þriðji, sem ritað hefur um Básenda,
er Magnús Þórarinsson fyrrnefndur.
Hans skrif er að finna í Safnritinu: Frá
Suðurnesjum — „Leiðir, lendingar og
örnefni á Miðnesi." — Magnús stráir um
sig í örnefnum í krafti kunnleika síns og
stálminnis. — Hann nefnir Stóra og
Litla-Básendahól. Þarna er Gunnusand-
ur, framan við hann Róklappir, Rósand-
ur, Rósker, — fyrir utan þaö er
skerjagarðurinn: Básendasker. Innan
þeirra er ílangt lón — höfnin — með
bindibolta á skerjum og klöppum í kring.
Suðurtakmörk hafnarinnar eru viö
Arnbjarnarhólma. Þá nefnir Magnús
Kuðungavík og Djúpuvík með Svarta-
kletti. Ofan við hana eru Dauðsmanns-
klappir en sunnan hennar Skarfurð og
Framhald á bls. 12