Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.1978, Blaðsíða 10

Hákon Bjarnason
Á Hjarðkili
í sambandi viö 14. fund norrænna
skógarmanna, sem háður var í Noregi
26.—30. júní nú í sumar, og yfir 1000
manns tóku Þátt í, voru farnar skoðunar-
ferðir um 19 héruð. Ein peirra lá um
fjöllin milli Austurdals og Guðbrands-
dals, Þar sem sýnd voru svæði þar sem
of stórir stofnar elgs hafast við á vetrum
og valda Dví sköðum á furuskóginum og
síöan stórt rannsóknasvæöi, bar sem
athuguð eru lífsskilyrði fjölda trjáteg-
unda við skógamörkin.
Árið 1928 mæltist stjórn Skógræktarfé-
lagsins norska til þess við yfirvöldin aö
komiö væri á fót rannsóknarstöð í hálendi
Noregs til að mæla vöxt trjáa við efstu
skógamörkin og athuga fræþroska í
fjallaskógunum. Fáum árum síðar var til
þessa valinn staður í almenningi á
Hjarðkili (Hirkjölen) í 740—1160 metra
hæð yfir sjó. Eftir nokkurn undirbúning
hófust rannsóknir á þessum stað árið
1932 og hafa þær haldið áfram æ síöan.
Land stöðvarinnar er alls 1150 hektarar,
en þar af eru 270 ha ofan skógamarka.
Hér eru bæði greni- og furuskógar auk
birkiskóga, sem teygja sig nokkrum
tugum metra hærra en furan.
Á þessum stað hafa verið geröar mjög
umfangsmiklar og nákvæmar athuganir á
flestum þáttum lífsskilyrða í 46 ár. Lengst
af stóð sami maðurinn fyrir þessu verki,
prófessor dr. Elias Mork, en hann er nú
látinn fyrir fáum árum.
Frostnætur tíðar
á öllum tímum árs
Rannsóknirnar á Hjarökili eru svo
margbrotnar að ógerlegt er aö telja þær
upp í stuttu máli, en þær hafa á margan
hátt þýðingu fyrir okkur islendinga, þar
sem hér vaxa skogar við svíruö hitaskilr
yrði og hér eru og mjög stutt sumur. Hér
eru t.d. frostnætur tíöar í öllum tnánuðum
árs, jafnvel í júlírnánuði í svölum sumrum.
Árið 1962 kom ég á Hjarðkjölinn í fyrsta
skipti, og sýndi Elias Mork okkur þá
marga furðulega hluti. Þá beindist athygli
mín einkum að þroska og þrifum ýmissa
erlendra tegunda hátt til fjalla, og
merkilegast þótti mér þá, að sumar
hverjar eins og blágreni og þinur úr
háfjöllum Canada virtust ná betri þroska
en innlendu tegundirnar, greni og fura.
Nú kom ég aftur á þennan staö eftir 16
ár, og hér gat að líta margt nýtt og annað,
sem haföi dafnað og vaxið síðan.
Blágreniö vex þar enn viö hin höröustu
skilyrði en vöxtur þess hefur verið fremur
hægur sem og von var. Þinurinn hefur
reynst misjafnlega, enda uppruni fræs
tæpast nógu góður. En það var einkum
tvennt, sem vakti athygli mína í þetta sinn.
Annaö var hve síberíska lerkiö bætti
jarðveginn, sem það óx í, en hitt var hve
stafafuran þrífst vel, miklu betur en
norska skógarfuran, sem vaxið hefur
þarna frá alda öðli. Að vísu er stafafuran
enn ung að árum, og er því ekki unnt að
bera saman nema fyrstu 20 árin af ævi
trjánna, en munurinn er feikna mikill.
Stafafuran
óx svipaö og á
Stálpastöðum
Lerki hefur verið plantað í mjög ófrjóan
lyngmó fyrir um 20 árum, og utan
lerkiteigsins var jarðvegur og plöntugróö-
ur enn með sama hætti og útliti og áður
var. En undir lerkinu var hinn fegursti
blómgróður, hnéháar sóleyjar og margar
aðrar plöntur, sem aðeins vaxa í frjóum
jarövegi, en lynggróðurinn var alveg
horfinn. Sjálft lerkiö óx síst betur eða
hraðar en víða hér á landi, enda stendur
þaö í um 850 m hæð yfir sjó.
Stafafuran óx á stóru svæöi um 50
metrum neðar í hlíðinni, á mólendi, þar
sem töluverð frosthætta er. Engu að síöur
var þar að vaxa upp þéttur og myndarleg-
ur skógur upp af plöntum, sem gróður-
settar voru ári eða tveim árum áður en ég
kom á Hjarðkjöl í fyrra sinni. Hæstu trén
eru milli 3 og 4 metrar, en meðalhæð mun
vera um 2.5 metrar að því er mér virtist.
Vöxtur stafafurunnar var mjög svipaður
og hann er á Stálpastöðum í Skorradal.
Vaxtarskilyrðin á Hjarðkili eru nokkuð
breytileg, enda vita hlíðar fjalla til allra
átta og er mikill munur á vaxtarskilyrðum í
austur og vesturhlíöum, en á nokkrum
stöðum svipar þeim allmjög til skilyrðanna
á Hallormsstað, úrkoma og sumarhiti er
svipað, og því getum við lært ótal margt í
skógrækt á þessum stað.
Framhald af bls. 9.
Innflutningur
trjátegunda hefst
Fyrir rúmlega hálfri öld hófu bjartsýnis-
menn í Troms að planta rauðgreni á stöku
stað. Flestir hristu höfuðiö yfir slíkri
fásinnu. Nú sáum við 15—20 m háan
rauðgreniskó'g vaxinn upp af plöntum,
sem brautryðjendurnir settu niður. Vöxtur
hans gefur ótrúlega lítið eftir því, sem
gerist víða sunnar í Noregi.
Á þessari reynslu byggist það, að nú er
reynt eftir mætti aö gróðursetja rauðgreni
í hinar frjósömu birkiskógarhlíðar. Mæl-
ingar sýna, aö viðarvöxtur birkisins er
aðeins þriðjungur af vexti grenisins.
Birkiö í Troms er nánast sama tegund
og íslenska ilmbjörkin, en verður miklu
hávaxnara og umfram allt beinbaxnara en
hér gerist. Eg skal fúslega játa, aö ég
hefði óskað þess, að við ættum víðlenda
skóga af slíku birki.
Nýting
laufskógarins
Birkiskógurinn var áður nýtfur til
eldsneytis, en nú er sú nýting að mestu úr
sögunni. Helst er hægt aö nýta laufskóg-
ínn til þilplötugerðar. Til þess aö örva
skógarhöggiö í nyrstu fylkjunum, gekkst
ríkisstjórn Per Bortens fyrir því, að reist
var þilplötuverksmiðja í Mið-Troms. Var
þetta árangur af langri baráttu heima-
manna. Þessi verksmiðja var vígö haustið
1972, en hefir lengst af barist í bökkum
fjárhagslega. Stafar það mest af erfiðleik-
um á öflun hráefnis. Treglega hefir gengiö
aö fá skógareigendurna til að koma skriði
á skógarhögg í þeim mæli, sem nauðsyn-
legt er verksmiðjurekstri. En ekki hefir
það bætt um áhugaleysi skógareigenda,
sem flestir eru bændur, að verölagning á
búfjárafuröum hefir verið svo hagstæö
þessi síöustu ár, aö þeim finnst ekki taka
því aö snúa sér verulega að skógarhöggi,
sem þeir eru óvanir við.
Rannsóknir og
víðtækar tilraunir
Norsku skógræktarrannsóknirnar hafa
unnið mikið rannsóknastarf í Norður-
Noregi. Miðstöð þeirrar starfsemi er í
Málselvdal. Það eru rannsóknir á veðurfari
frá dalbotni og upp fyrir skógarmörk, sem
eru þungamiðja rannsóknanna. Þær hafa
þegar gefið mjög skýra mynd af þeim
þætti vaxtarskilyrða, sem tengjast veöur-
fari. í sambandi við þær hafa svo verið
gerðar mjög víðtækar tilraunir með
trjátegundir og kvæmi af þeim. Ennfremur
hafa verið gerðar ítarlegar rannsóknir á
vexti villta birkisins.
Einn af tilraunastjórum Rannsókna-
stöðvarinnar hefir starfað við þessar,
rannsóknir óslitiö síðan 1953 og unnið þar
brautryðjendastarf, sem vakið hefir mikla
athygli.
Við heimsóttum eina af athugunar-
stöðvum hans í Málselvdal, og var hann
raunar með okkur allan tímann.
Niðurstaöan af því, sem við sáum þessa
fögru júnídaga í Troms, var sú, aö þarna
lengst í norðri eru ótrúlega miklir
möguleikar fólgnir í skógrækt, ef þjóðfé-
lagið kærir sig um aö nýta þá.
Allavega setur skógurinn, sem vex villt á
þessu víðáttumikla landi, þann svip á
landið, sem gerir þaö margfalt byggilegra
í öllu tilliti en ella væri.
Slíkt gæri verið verðugt umhugsunar-
efni íslendingum, sem hafa orðíð að horfa
upp á nær algera eyðingu sinna skóga og
kjarrgróöurs.
Snorri Sigurðsson
Skóg-
ræktá
Hörða-
landi
Þegar ég átti bess kost að velja á milli
hinna mörgu fræðsluferða, sem stóðu til
boða í sambandi viö XIV. Norræna
skógræktarpingið, sem haldið var í
Nóregi 26.—30. júní s.l. kaus ég að fara
til Hörðalands og bað af ýmsum
ástæðum. Á Vesturlandinu komu fyrst
fram hugmyndir manna um hina víö-
tæku áætlun Norðmanna í skógrækt,
áætlan sem svo mjög hefur sett sitt
mark á skógrækt í Noregi að undan-
förnu.
Áður höföu veriö geröar víötækar
tilraunir meö innflutning á erlendum
trjátegundum til norsku strandhéraðanna.
Hafa íslenskir skógræktarmenn fylgst
með þeim af áhuga og lært mikið af
reynslu Norömanna í því efni, enda þótt
skógrækt þar byggist meira á suölægari
tegundum og staðbrigðum (kvæmum)
trjáa, en hér á landi. Þá býöur ferðalag um
Vestur-Noreg, og þá ekki hvað síst um
Höröaland, uppá sérstæða náttúrufegurö,
og staði og minjar frá fornri tíð, sem
minna á uppruna okkar íslendinga, þannig
að af þeim sökum er ærin ástæða til að
heimsækja þessar slóðir.
Þótt í Noregi séu víðlendir skógar, sem
gefa þjóöfélaginu mikil verðmæti, eru
miklir möguleikar á að auka skóglendiö.
Þetta á einkum viö strandhéruðin, allt frá
Vestur-Öðgum í suðri til Finnmerkur í
norðri. Héruö þessi taka yfir um það bil
1300 km langa strandlengju, milli 58. og
71. breiddargráöu. í samanburði viö aöra
landshluta, er lítiö um greniskóga í
þessum héruðum, og er grenið sjaldgæf-
ara eftir því sem norðar dregur. Það finnst
t.d. ekki upprunalegt norðan Saltfjalls í
Nordland nema suöur undir landamær-
um Finnmerkur og Finnlands. i strandhér-
uðunum eru hinsvegar allvíðlendir lauf-
skógar, aðallega birkiskógar og dreifðir
furuskógar.
Landflótti
úr éveitum var
áhyggjuefni
Um og eftir 1955 var byrjað aö vinna
markvisst að skóggræðslu í strandhéruö-
unum eftir áætlun, sem norska ríkið
studdi að hluta. Árið 1965 lagöi Norska
landbúnaðarráöuneytið fram fyrir Stór-
þingið frumvarp, um endurskoðun áætl-
unarinnar, er gekk út á það aö henni yrði
hraðað, þannig að skóggræðslunni lyki á
25 árum í staö 45 ára, eins og ákveðiö var
í fyrstu. Aðallega lágu tvær meginorsakir
til þessa. Reynslan af skóggræðslunni, og
þá einkum af innfluttum trjátegundum
hafði sýnt aö skilyrði til skógræktar voru
víða með ágætum. Þá var landflótti úr
sveitum á þessum slóðum orðinn stjórn-
völdum mikið áhyggjuefni. Mörgum smá-
býlum varð ekki lengur haldið í byggð, því
búskapur á þeim svaraði ekki kostnaði.
Hinsvegar sáu margir jarðeigenda, og þá
sérstaklega þeir, er bjuggu á smábýlum,
mikinn hag í skóggræöslunni, sakir hins
ríflega fjármagns, sem ríki og sveitarfélög
lögðu til hennar. Þannig hefur norska ríkiö
lagt fram allt að 70% af heildarkostnaöi
viö skógræktina og sveitarfélög allt að