Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.1979, Blaðsíða 7

ríkja í heiianum, þótti sennilegt aö einhver
ietjandi hormón kæmu einnig viö sögu.
Þrátt fyrir árangur De Weids hóf enginn
leit aö endorfínum í heilanum og jafnvel
þó aö Avram Goidstein viö Fíkni-
rannsóknastööina í Stanford heföi upp-
götvaö aö taugafrumur væru búnar viö-
tökurum er virtust sérhæföir til aö taka
viö letjandi boöum morfíns.
Vissulega var hugmyndin um viötakara
engin nýjung, en hugmyndin um sérhæföa
morfínviötakara var þó ný. Merkasti
áfanginn náöíst samt ekki fyrr en áriö
1973 og þá á tveim stöðum nær samtímis.
í rannsóknastofu Erics Simons í New York
háskóla og rannsóknastofu Solomons
Snyders í Johns Hopkins háskóla tókst aö
finna rásir deyfiefnaviötakaranna í heilan-
um.
Candace Pert átti mestan heiöurinn af
uppgötvun þessari viö Johns Hopkins
háskóla áriö 1973. Rannsóknir Perts á
viðtökurunum sýndu að mest var af þeim
þar í heilanum sem boö um langvinnan
sársauka fóru um og í randkerfinu,
hringlaga vef, sem liggur innst í heilanum
og á mikinn þátt í geöshræringum. Auk
þess fann hún deyfiefnaviötakara í dýrum
er stóöu mjög lágt í þróunarstiganum, svo
sem hringmunnum, sem eru frum-
stæöustu þekktu hryggdýrin.
Hringmunnar voru komnir til sögunnar
þegar á Devontímanum og hafa því lifað í
sjónum í um þaö bil 350 milljón ár. Virðist
nokkuö ólíklegt aó náttúran hafi séö þeim
fyrir sérstökum búnaöi í miöstöö tauga-
kerfisins til aö taka viö áhrifum safa úr
tiltekinni valmúategund. Hins vegar bentu
viötakarar þessir til þess aö heiii allra
hryggdýra hafi mjög snemma veriö búinn
kerfi til aö mæta sársauka og álagi og aö
því væri stjórnaö af einhverjum innri
hormónum er gætu líkst morfíni að gerð.
Ekki dró þaö úr athyglinni sem upp-
götvun Perts vakti aö henni tókst aö sýna
aö deyfiefnaviötakarakerfiö t heilanum féll
saman viö taugabrautir er fluttu boð sem
snertu skilning og geöshræringar og áöur
var taliö aö mónóamínar einir flyttu.
Nú hófst áköf leit aö deyfiefnum
heilans. Avram Goldstein fór aö leita efna
í heilanum er líktust morfíni aö gerö.
Þegar honum tókst ekki aö finna nein slík
efni, bjó hann sér til líkan af líklegri
sameind og tók þá miö af gerö viðtakar-
anna. Nokkrir aörir vísindamenn leituöu
einnig efna er líktust morfíni. Meðal þeirra
voru Solomon Snyder viö Johns Hopkins
háskóla og Hans Kosterlitz og John
Hughes við háskólann í Aberdeen. En
Svíinn Lars Terenius haföi aörar
hugmyndir. Þá höföu rannsóknir De
Weids á ACTH og uppgötvanir á band-
kornum í heilafrumunum sýnt, aö
hormónin gegndu mikilvægu hlutverki í
heilanum.
Agneta Wahlström, samstarfsmaöur
Tereniusar segir frá því aö árið 1973 hafi
Terenius heimsótt þá Kosterlitz og
Hughes og rætt viö þá. Þá höföu þau
rannsakaö viðtakara þessa í heilt ár og
leitað aö deyfiefnum frá innkirtlum.
Kosterlitz taldi aö þau hlytu aö vera gerö
úr smáum sameindum líkt og morfín.
Terenius taldi hins vegar að sameindir
þeirra hlytu aö vera stórar. Áriö 1974
fundu bæöi Kosterlitz og Terenius eitt
slíkt efnasamband er reyndist vera peptíð
meö stóra sameind.
Kapphlaupiö, sem uppgötvun þeirra
kom af stað, reyndist árangursríkt. Brátt
fundust fimm önnur peptíð er voru lík aö
gerö og höföu deyfandi áhrif í heila og
heiladingli. Auk þess fundust tvö hormón
frá heiladingli og reyndist sameind deyfi-
efnanna hluti af sameind hormónanna.
Loks benti ýmislegt til þess aö fleiri slík
efnasambönd kæmu fyrir í innýflum,
blóörás, mænuvökva og legvatni.
John Hughes og Hans Kosterlitz fundu
tvö fyrstu deyfiefnin í svínsheila og
kölluðu þau enkefalín. Þegar þeir skýröu
frá uppgötvun sinni, gátu þeir þess aö
enkefalínin væru hluti af amínósýrukeðju
beta-lípótrópínsins, sem Choh Hao Li
einangraöi úr heiladingli úr sauöfé áriö
1964 en haföi virst vera óvirkt. Áöur en
Margt þykir
benda til þess
að uppgötvun
tiltekinna
efnasambanda
í heila og
heiladingli
manna,
leiði til nýrra
aöferða við að
stilla sársauka
og lækna
geðsjúka.
Eftir Barbara Villet.
Jón ó. Edwald Þýddi.
vika var liðin frá því aö Hughes og
Kosteriitz skýröu frá uppgötvun sinni áriö
1975, staöfesti Solomon Snyder aö sam-
starfshópur hans við Johns Hopkins
háskóla heföi einnig einangraö enkefalín
úr kálfsheila og heföi þegar hafiö aö
kortleggja tengsl þess viö brautir deyfi-
efnaviötakara þeirra, sem Candace Pert
fann. Samstarfshópur Snyders komst
brátt aö þvt aö auk þess sem enkefalín
verkaði á taugabrautum er fluttu boð um
langvinnan sársauka, kom þaö og viötak-
arar þess fyrir á mikilvægum stööum á
taugabrautum þeim í heilanum, sem
mónóamínar höföu áhrif á og voru flestir
viötakararnir reyndar á endastöðvum
taugabrautanna. Þar sem enkefalín gátu
flutt boö milli tauga er fluttu skynjanir,
geöshræringar og boö um sársauka,
virtist hlutverk þeirra vera aö milda áhrif
mónóamínanna, einkum aö því er snerti
boö um langvinnan sársauka. Því virtist
sennilegt aö röskun á áhrifum enkefalín-
anna gæti spillt jafnvægi á mikilvægri
stjórn heilans á tilteknum mónóamínum
og gert hann móttækilegan fyrir margvís-
legum truflandi áhrifum þeirra en þaö
gæti valdiö geöveiki.
En enginn vissi hvert samband gæti
veriö milli enkefalína og beta-lípótrópíns.
Meðan Snyder, Hughes, Kosterlitz,
Terenius og ýmsir fleiri reyndu aö skýra
hlutverk enkefalínanna í heilanum, unnu
aörir af kappi aö því aö kanna áhrif
beta-lípótrópíns á atferli manna en þau
reyndust vera töluverö.
Li segir frá því aö Avram Goldstein hafi
rætt viö sig um enkefalín í síma. „Hann las
fyrir mig hvernig amínósýrunum var raöaö
í enkefalínsameindunum og þá mundi ég
eftir því aö ég átti einmitt slík efni. Áriö
1964 einangraöi ég beta-iípótrópín úr
sauðkindaheilum. Áriö 1972 vann nemi
frá írak á rannsóknastofu minni og
höföum viö þá velt því fyrir okkur hvort
sama beta-lípótrópín væri einnig í úlföld-
um. Úlfaldar eru magrir en harðir af sér.
Unnt er aö reka hníf í þá án þess aö þeir
virðist finna til. Kannski var
beta-lípótrópíniö í úlföldum ööruvísi en í
sauöfé. Þegar neminn fór heim til íraks,
sendi hann mér 200 heiladingla úr úlföld-
um. Ég rannsakaöi þá áriö 1974 en fann
ekkert beta-lípótrópín í þeim heldur nýtt
hormón, ' sem haföi nokkuð minni
sameind. Síöar nefndi ég þaö
beta-endorfín. Þegar Goldstein hringdi og
sagöi mér aö enkefalín væri hluti af
beta-lípótrópíni, taldi ég víst aö efniö,
sem ég haföi unnið úr heiladinglum úr
úlföldunum, hlyti aö vera mjög mikilvirkt.
Ég leyfði Goldstein aö kanna þaö og
tilgáta mín reyndist rétt.“
Li sendi Roger Guillemin viö Salkstofn-
unina einnig nokkuö af beta-endorfíni
sínu. Áöur en margir mánuðir voru liönir
höföu Goldstein, Guillemin, Horace Loh
samstarfsmaöur Lis og Derek Smyth viö
Bresku Rannsóknastofnunina í læknis-
fræöi (National Institute for Medical
Research, en hann haföi einnig einangraö
peptíöiö sem Li nefndi beta-endorfín úr
heiladinglum úr öpum áriö 1974) allir
staöfest aö deyfandi áhrif þess væru allt
aö 100 sinnum meiri en mcfrfíns og að þaö
væri 40 sinnum áhrifameira sem kvala-
stillir en bæöi enkefalínin þegar því væri
dælt beint í heila tilraunadýranna. Þegar
Guillemin og Bloom dældu beta-endorfíni
í mænuvökva í rottum komust þeir aö
raun um aö það geröi dýrin ekki aðeins
ónæm fyrir sársauka heldur olli þaö
sinnuleysi, hreyfingarleysi og jafnvel
stjarfa, sem kemur stundum fyrir hjá
geöklofasjúklingum.
Frekari rannsóknir Guillemins og
Blooms á beta-endorfíni sýndu að unnt er
aö skipta því í tvö önnur' mikilvirk
efnasambönd, sem þeir nefndu
alfa-endorfín og gamma-endorfín. Þó aö
munurinn á þeim væri aöeins fólginn í
einni amínósýru, höföu þau mjög gagn-
stæö áhrif á rottur. Alfa-endorfín olli
skammvinnri deyfingu og róaöi dýrin og
voru áhrifin ekki ólík áhrifum enkefalíns á
tilraunadýr. Gamma-endorfín geröi dýrin
hins vegar æst og fyrtin og næm fyrir
sársauka. Þar sem unnt var aö skipta
beta-endorfíni í tvö önnur efnasambönd,
sem juku eöa drógu úr sársaukaskyni,
vaknaöi sú spurning hvort þessi efnasam-
bönd gætu ekki verið eins konar líffræði-
legur rofi í heilanum, sem gæti tengt eöa
rofið tilteknar taugabrautir. Af því leiddi
vangaveltur um þaö hvort beta-endorfín
gæti ef til vill stýrt ööru viötakarakerfi í
heilanum en enkefalínin en þegar álag
yröi mikiö þá öllu deyfikerfinu.
Derek Smyth taldi aö beta-endorfín
væri helsta efnasambandiö í stjórnkerfi
heilans og gæti valdió tilfinningaleysi og
jafnvel sinnuleysi, minnkað sykur í
blóöinu, dregiö úr áhrifum boöefna í
heilanum og örvaö myndun fjölda
boöefna í heiladingli er heföu mikilvæg
áhrif á atferli okkar. Viö venjulegar
aöstæöur væri nægilega mikið af því í
heilanum til þess aö hann gæti sinnt
hlutverki sínu en myndun þess í heila-
dingli færi mjög eftir því hvernig for-
hormón þess klofnaöu niöur í líkamanum.
Smyth fann beta-endorfín fyrst áriö
1974 í hormóni úr heiladingli, sem hann
nefndi „stórt ACHT“. í sameind þess er
sama amínósýrukeðja og myndar venju-
legt ACTH, sem veldur svonefndum
„hrökk/stökk-viðbrögðum“ dýra í hættu
og hormón frá nýrnahettunum samræma.
í stóru ACTH eru einnig tvö form af MSH
og öll amínósýrukeðja beta-lípótrópíns-
ins, en þaö felur aftur í sér bæöi enkefalín
og beta-endorfín. Eftir því hvernig ensím
kljúfa stórt ACTH niður, geta þau myndaö
virkt form af ACTH og MSH, hormónun-
um sem auka námsgetu, og
beta-endorfín. Af því dró Smyth þá
ályktun, aö þegar álag væri mikiö, verkaöi
stórt ACTH sem forhormón og sendi
peptíö út í líkamann og heilann sem geröu
einstaklinginn hæfan til aö mæta hættu,
bættu námsgetu nans og stilltu sársauka,
sem gæti orðiö honum afdrifaríkur á
hættustund. Væri forhormóniö klofiö
þannig aö of mikiö myndaðist af ACTH og
MSH, og beta-endorfíniö þannig gert
óvirkt, yröi heilinn örvaöur um of. Hann
taldi aö þegar um geöklofa væri aö ræöa,
mundi finnast mikið af virkasta formi
MSH en ekki mikiö af beta-endorfíni,
vegna þess aö þaö yröi gert óvirkt.
Smyth var ekki einn um aö ætla
beta-endorfín meira hlutverk í heilanum
en enkefalínunum. Þó aö kenningar
Guillemins og Blooms um þaö hvernig
beta-endorfín verkaöi, væru aörar en
Framhald á bls 14.